Prosper Claeys, L’antisémitisme à Gand en 1800

Messager des Sciences Historiques, 1894, pp. 369-372.

Pendant ľannexion de notre pays à la France, il arrivait fréquemment, à la fin du siècle dernier et au commencement du siècle actuel, que des personnes professant le culte Israélite fussent injuriées et même maltraitées dans les rues.

Malgré les lois qui proclamaient la liberté absolue de conscience et la faculté pour tous les citoyens de professer le culte qu’ils préféraient, cet abus prit un tel caractère de gravité que les Juifs demeurant à Gand crurent nécessaire de demander la protection de l’autorité. Ils adressèrent au préfet du département de l’Escaut, Faipoult, une pétition dans laquelle ils priaient ce haut fonction naire de faire mettre un terme aux vexations de toutes sortes dont ils étaient continuellement l’objet.

Le Conseil municipal, saisi de la question, prit dans sa séance du 9 prairial an VIII (29 mai 1800) la décision suivante :

“L’administration municipale du canton de Gand.

– Informée que plusieurs personnes sont assez mal intentionnées pour insulter et maltraiter journellement dans les rues, sur les places publiques, et ailleurs, des Citoyens proffessant la Religion judaïque.

– Rappelle à ses Concitoyens que sous le Gouvernement républicain les principes de liberté et d’égalité, qui en sont les bases, garantissent à chaque citoyen, quel que soit le culte qu’il embrasse, sûreté et protection pour sa personne et ses propriétés ;

– Qu’en conséquence les auteurs des atteintes à ces droits ne pourront que provoquer sur eux toute la sévérité des lois établies pour la répression de ces atteintes, et dont l’Administration municipale est déterminée à maintenir l’exécution de la manière la plus scrupuleuse.

Le présent avis sera inséré dans la Gazette de Gand.
Fait en séance du 9 prairial an VIII.
Présents les citoyens Jean Louis van Melle, Président; Quetelet, Simoens, Administrateurs municipaux; et Périer, secrétaire en chef.”

Cette proclamation fut publiée, avec la traduction flamande, dans la Gazette van Gent.

Nous ne connaissons la pétition envoyée au préfet que par la mention qui en est faite dans le procès-verbal de la séance de l’administration municipale du 9 prairial an VIII.

Il nous a été impossible de retrouver l’original de cette pétition, les anciennes archives du département de l’Escaut présentant de grandes lacunes, principalement pour la période dont nous nous occupons en ce moment.

Seraient-ce peut-être les vexations dont ils étaient l’objet qui avaient déjà en 1798 engagé les Juifs à solliciter de l’administration municipale l’autorisation d’avoir un cimetière particulier, entouré de murailles afin de mettre à l’abri des profanations les tombes où reposaient les membres de leur famille? Ce fait, qui n’aurait rien d’extraordinaire, nous a été révélé par le procès-verbal de la séance de l’administration municipale du 29 fructidor an VI (15 septembre 1798), où nous lisons:

“Le citoyen Moyses, juif de nation, demande à cette administration à faire un mur sur le terrein qui leur avait été accordé pour leur servir de cimetière.

L’administration considérant que la constitution ne reconnaît aucun culte dominant ni aucun privilège déclare qu’il n’y a pas lieu à délibérer.”

Au commencement de ce siècle encore les Juifs avaient, attenant au cimetière de la porte d’Anvers supprimé il y a une quinzaine d’années, quelques mètres de terrain à leur usage exclusif. C’est probablement ce «terrein» que vise la décision ci-dessus.

Rappelons que le pouvoir communal était exercé à cette époque par « l’administration municipale du canton de Gand » remplaçant l’ancien collège des vingt-six échevins supprimé à la suite de l’annexion de notre pays à la France.

L’administration municipale se composait de neuf membres dont un, le citoyen Jean Louis van Melle, remplissait les fonctions de président. Un délégué du gouvernement, nommé commissaire du pouvoir exécutif, assistait aux séances.

Reglement van de joodse gemeenschap Gent – 25 augustus 1806

Les habitans de Gand soussignés, professant la religion de Moyse, assemblés pour délibérer sur le réglement de leur communauté ont arrêté ce qui suit.

La police dans l’intérieur de la sinagogue est attribuée à un parnas et à un gabay, qui sont élus à la majorité des voix. Il est aussi nommé à la majorité des voix, un gabay suppléant qui remplace le premier gabay en cas de maladie ou d’absence.

En l’absence du parnas, le premier gabay exerce les fonctions, conjointement avec le second gabay.

Les parnas et gabays sont nommés pour deux ans – ils sont rééligibles. Tous les membres de la communauté sont tenus de se rendre à la sinagogue aux heures précises indiquées pour les prières. Dans le cas où à l’heure indiquée le nombre de personnes nécessaires pour faire les prières ne serait pas complet, les absens payeront une amende de sept sous courants de Brabant. Lorsqu’un membre de la communauté sera malade, le parnas désignera chaque jour deux personnes qui seront chargées de le veiller. Les membres désignés pourront se faire remplacer, mais dans le cas où ils ne se rendraient pas en personne ou par leurs remplaçants auprès du malade, le défaillant payera une amende de vingt sous courants de Brabant.

Il sera accordé aux malades indigens des secours en nourriture, & médicamens à la charge de la communauté.

En cas de mort de l’un des membres de la communauté ou de quelqu’un de sa famille, le parnas désignera les personnes qui devront lui rendre les derniers devoirs. Si les personnes ne se présenteraient pas elles-mêmes, ou par leurs remplaçantes, elles seraient condamnées à une amende de trente sous courants de Brabant.

Les amendes seront payées dans les mains du parnas ou de son fondé de pouvoir. Elles seront affectées, ainsi que le produit des offrandes volontaires aux frais de culte, & aux secours à accorder aux indigens. Le sindic présentera chaque année un compte des sommes qu’il aura reçues.

Dans le cas où les rentrées excéderaient les dépenses, la communauté décidera si elle veut former un fonds de réserve, ou déterminera l’emploi des fonds restans. Dans le cas où les dépenses surpasseraient les rentrées chaque membre contribuera à proportion de ses moyens pour remplir le déficit.

Si quelque membre croyait avoir à se plaindre d’être surchargé par le parnas dans la contribution qu’il devrait fournir, ou d’avoir été injustement condamné à une amende il en appellera à l’assemblée de la communauté qui approuvera ou annullera la taxation à la majorité des voix.

Il sera à faire un inventaire des objets appartenans à la société, cet inventaire sera renouvellé tous les ans.

Dans le cas où quelque membre de la société s’en retirât ou en fut exclus par quelque motif grave, il n’aurait pas le droit de réclamer sa part dans le mobilier de la société.

L’exclusion ne pourra être prononcée qu’à la majorité de huit voix sur dix, ou dans la proportion.

Il est sévérement interdit de s’occuper dans la sinagogue à autre chose qu’aux prières pendant tout le temps qui y est destiné. Le changement du local de la sinagogue, la fixation du loyer, le traitement du rabin, l’augmentation du mobilier, l’achat de livres sacrés & autres dépenses extraordinaires seront proposés par le parnas à la communauté assemblée qui en délibérera.

Hors le cas de l’exclusion d’un membre, les délibérations seront prises à la majorité des suffrages: en cas de partage l’opinion du parnas comptera pour deux voix.

La clef du cimetière sera déposée dans la sinagogue et la clef de la sinagogue demeurera dans les mains du parnas, ou de son préposé.

Gand 25 août 1806.

[signé]
S. Emanuel, parnas
Heman Jacob, gabaij
Hartog Levi de Jong
David Hirsch
Lazare Pollack
[e.a.]

De joden en hun geschiedenis te Gent

Paul Rogghé, “De joden en hun geschiedenis te Gent”.
Ghendtsche Tydinghen, 2(3), 1973, pp. 51-61.

Er is over de joden en hun geschiedenis te Gent weinig geschreven. De gegevens zijn schaars, ontoereikend en meestal onbetrouwbaar. In deze bijdrage pogen we een leemte aan te vullen en een zo trouw mogelijk overzicht te geven over het bestaan der joden te Gent.

Naar een hedendaags historicus in zijn Geschiedenis der Joden in de middeleeuwen mededeelt hebben zich in die eeuwen geen joden in Vlaanderen gevestigd. Dit is bepaald onjuist. Volgens de oude Jewish Encyclopedia woonden er reeds ten tijde van de kruistochten joden te Gent. Zij werden toen ongenadig opgejaagd en hun huizen werden geplunderd. Die vervolging had een religieus karakter. Volgens dezelfde joodse bron werden in 1125, de joden uit Gent gebannen door Graaf Karel de Goede, die ze mede verantwoordelijk achtte voor de hongersnood die toen heerste. Deze gegevens van de Encyclopedia konden we echter niet controleren.

Joden, die waarschijnlijk uit Frankrijk waren ingeweken, worden voor het eerst met name te Gent vermeld in 1279. Het betreft Jacob Moyses en zijn broer Isaac l’Usurier. Vanwege de graaf kregen ze een verblijfsvergunning onder voorwaarden, en voor een termijn van zes jaar. Ze mochten goud en zilver wisselen en verhandelen, allerlei waren kopen en verkopen, kortom hun geld op alle wijzen doen opbrengen, zonder echter aan woeker te doen. Het was hun toegestaan zich te vestigen in de Sint-Michielsparochie.

In de stadsrekeningen van 1280 noteren we de namen van heer Willem de Joede, dezelfde die waarschijnlijk met name Willem de Juede voorschepen van Gent werd in het schepenjaar 1301-02, en Soy de Joede, die pachter werd van de Vismarkt. In 1322, 1327-1330 is er in de rekeningen alweer sprake van Willem de Juede, waarschijnlijk de zoon van de reeds genoemde of nog steeds de oude. De man stond borg voor een pachter van de stadsramen, leende de magistraat aan wie hij ook scharlaken leverde. Hij was verwant met de Gentse patriciërs Thomas en Willem van Vaernewijc. In 1365 en 1367 staat nogmaals Willem de Juede genoteerd, nu als schepen van gedele. In dezelfde eeuw worden in de rekeningen nog de namen vermeld van Jehan fil Sohiers, die door de stad beboet werd wegens woeker, Merin sJoden die gestraft werd wegens vechten, Jan en Rombout de Juede, de geldschieter; Pauwels de Juede, die eveneens schepen van gedele werd en Jacob de Juede, die steun van de stad genoot in het Sint-Janshuis.

Ofschoon niet alle lieden die de naam droegen van De Joede, de Juede, sJode, joden waren, toch mag worden aangenomen dat sommigen onder deze naamdragers, vooral degenen die geldhandel dreven, als Willem de Juede, zich hadden laten kerstenen om zich beschermd te voelen tegen allerlei moeilijkheden en vervolgingen die hun beroep konden opleveren en verder om de weg geopend te zien naar het verwerven van het Gents poortersrecht en het bekleden van een stadsambt, dat alleen door christenen kon worden uitgeoefend. Noteren we terloops dat tot in de XVIIIe eeuw slechts een christen poorter kon worden. Inzake bekering waren de gedoopte Gentse joden te beschouwen als de voorlopers van de gekerstende joden in Gelderland, zoals de familie Otte Carrolent e.a. in Brabant en de latere Marranen in Portugal. Of deze Gentse proselieten crypto-joden waren of oprecht van geloof waren veranderd konden we niet uitmaken. Dat het in de XIVe eeuw beter was christen te zijn dan jood verhalen ons alweer de stadsrekeningen. We vernemen inderdaad dat in het schepenjaar 1335-36, broeder Jan “de camp vacht jegen den Juede” wat beduiden mag dat hij ze tot een tweegevecht uitdaagde, waarvoor de stad hem een vergoeding van tien pond toekende.

Erger was het met de Gentse joden gesteld in augustus 1349, toen de magistraat “dingde” of recht sprak “om de jueden”. Wat de joden toen hadden misdreven is niet precies vast te stellen. Werden ze verantwoordelijk geacht voor het woeden van de Zwarte Dood of pestepidemie? Had het proces iets te maken met de ophitsing door de fanatieke sekte der geselaars, die de joden vervolgden en molesteerden, en die juist in die tijd door de stad trokken. Dat er toen te Gent en ook elders hetze bestond tegen de joden laat geen twijfel over. Het gerucht was toen genoeg verspreid dat ze heiligschenners waren, dat ze drinkputten vergiftigden en ritueel kinderen slachtofferden. De joden waren de zondebokken van alles en nog wat. Het is mogelijk dat zoals te Aalst, Roeselare, Zottegem, Herzele, Gavere ook te Gent joden leentafelhouders waren. In de stadsrekeningen e.a. teksten vonden we daarvan echter geen spoor. In het begin van de eeuw hield de lombard Jan de Mirabello een leentafel te Gent en in de volgende eeuw, zeker van 1441 tot 1501 monopoliseerden lombarden het recht pandhuizen open te houden in de stad.

Of de joden, die in de XlVe eeuw te Gent verbleven, overeenkomstig het besluit van het Concilie van Lateranen van 1215, verplicht waren het jodenschijfje, in het Frans “rouelle” genaamd, als kenteken te dragen weten we niet.

In de XVe eeuw maakte Jan van Sicleer, naar Fris beweert van Joodse afkomst, zich berucht door zijn rijkdom en zijn invloed. Ook hij was ongetwijfeld een proseliet. Hij werd schepen van de Keure in 1435, 1441, 1444, 1456, 1459 en 1464, stadsontvanger-boekhouder in 1436, 1442 en 1457, deken der goudsmeden in 1455-56, overdeken in 1440 en 1441 en stadskiezer in 1440.

Hij werd beschuldigd van bedrog en onregelmatigheden en tot tweemaal toe gebannen, een laatste maal in 1451. Zijn huis aan de Hoogpoort werd openbaar verkocht op 11 juli 1453, wat hem niet belette mettertijd weer machtig boven water te komen. In 1469 was hij of een andere Jan van Sycleer solliciteur van de abt van Sint-Baafs. Symoen, de broer van Jan, werd schepen van gedele in 1445. Verder worden nog in de teksten vermeld Gillis Isaak, die vervolgd werd wegens schulden en de wisselaar Martin van Sycleer. In de XVIe eeuw werd Lievin van Sycleer, waarschijnlijk een afstammeling van de Van Sicleer uit de vorige eeuw, heer van Gottem, Gents schepen in 1554 en ontvanger-boekhouder van de stad in 1557. In de loop van deze eeuw werden twee “jueden” gebannen, de ene wegens zijn zedeloos gedrag of putierschap , de andere, Abraham de Jood, wegens woeker.

In 1596 is er in de teksten sprake van een huis “Juedenburch” genaamd in de Donkersteeg. Er wordt ook melding gemaakt van “Juedenvierne” te Gent. Bij ordonnantie van 1526 liet Keizer Karel V toe dat de nieuwe christenen of Marranen (gekerstende joden) uit Portugal door de Nederlanden mochten reizen of er zich vestigen. Dit privilege, werd door de Keizer herhaald en bevestigd op 17 januari 1536. Of er Marranen te Gent kwamen wonen weten we niet. Daar sommige Marranen allesbehalve bekeerd bleken te zijn, vooral te Antwerpen, vaardigde de Keizer te Gent op 17 juli 1549 een plakkaat uit, waarbij het voorrecht aan de Marranen verleend, werd afgeschaft. Alle nieuwe christenen, sinds zes jaar in den lande gevestigd, moesten met familie en bezit binnen de maand de Nederlanden verlaten “op de peyne van confiscatie van lijfve ende goet”.

In mei 1550 werd dit plakkaat door de keizer nog scherper gesteld te Brussel. Dientengevolge moesten alle nieuwe christenen, zelfs diegenen die niet in Portugal hadden geleefd, het land uit. De Marranen waren echter taai. Men vond er nog ten tijde van Filips II van Spanje in de twee Nederlanden.

In de XVIIe eeuw vermelden de Resolutieboeken van de Staten van Vlaanderen het bestaan van een Gents koopman-geldschieter met name Jacob de Jode. Hij stond borg voor Pieter De Smet, die pachter werd van ’s lands middelen in de casselrij van Oudenaarde en de roeden van Tielt en Deinze in 1648 en pachter van de provincierechter in 1650. Dezelfde bron vermeldt ook Adriaan De Jode, die leverancier van geneesmiddelen was. Noteren we nog het bestaan van een jodenstraatje in 1687 en 1696 in de Sint-Niklaasparochie (ook een Jodenstraatje of Sacramentstraatje aan de Veldstraat in 1767- 1793) en een jodenstraatje aan de huidige Gouvernementstraat in 1812.

In de XVIIIe en nl. in 1724 wordt alweer melding gemaakt van Joden te Gent. Ze komen zelfs ter sprake in de raad van het stadsbestuur op 23 september. Daar werd beslist dat de joden voortaan op een bijzondere wijze de eed zouden afleggen. Voortaan moesten ze blootsvoets zweren op de Pentateuch of de boeken van Mozes, waarvan ze voorzien moesten zijn, door de rechterhand “tot aende cneuckels”. te plaatsen op het woord “Lo tissa” (Exodus XX,7) en daarbij de volgende formule uitspreken: In der saecken, daer in ick ghevraeght worde, wil ick de waerheyt seggen; alsoo sweere ick dat mij helpe Godt, die hemel ende aerde, bergh ende dal, loof en gras geschapen heeft, daer het niet was; ende in ghevalle ick onrecht sweere, dat peck ende solfer op mij reghene.

Toonde de Gentse magistraat enig begrip voor de joden, voor de wijze van zweren “op de maniere bij de joden gheuseeert”, dan behandelde in 1756 de Oostenrijkse gouverneur-generaal Karel van Lorreinen de Gentse e.a. joden die de vereiste tol- en stadsrechten betaalden, maar er kwamen ook joden van elders, o.m. uit Antwerpen, zoals de familie Levi Hartogh Bromet, die sinds veertig jaar de Gentse kruidenierswinkels kwam bevoorraden, en tegen wie niets was aan te merken. Nu verweet de gouverneur-generaal het Gentse stadsbestuur te gemakkelijk toe te laten dat joden de stad aandeden of er kwamen wonen. Hij bepaalde dat voortaan elke jood een jaarlijkse speciale taks van 1500 fl. zou betalen. Wie deze belasting, die in de eerste plaats de arme jood trof, niet kon opbrengen was het verboden langer dan tweemaal vierentwintig uur te Gent te verblijven. De Gentse en ook andere magistraten waren echter niet gehaast het decreet van 20 november uit te voeren, zodat de gouverneur verplicht was zijn bevel te herhalen op 14 juni 1757. De oppositie tegen de maatregelen bleef echter aanduren. De ordonnantie werd niet naar de letter toegepast.

Met het aan het bewind komen van Jozef II, die met zijn Tolerantie-edict van 1781 gewonnen was voor vrijheid van geweten en godsdienst, veranderde toch heel wat in het voordeel van de joden. Dank zij deze verlichte despoot werden aan de joden bepaalde rechten toegekend. Hun kinderen mochten naar school gaan. Zijzelf moesten geen bijzonder kenteken zoals dat soms hier en daar vereist was, meer dragen. Ze mochten, waar het gelegen kwam, het land bebouwen, handel drijven of een ambacht uitoefenen.

Dit laatste was in Vlaanderen steeds de joden geweigerd geworden. In 1786 moesten de joden in het bezit zijn van een wettelijke geschreven akte van “poorterije en civiliteit” en deze akte moest elk jaar hernieuwd worden. De jood die voorzijn onderhoud niet geldelijk kon instaan moest echter het land verlaten. Te Gent profiteerden de “smousen” zoals de joden toen ook werden genoemd, van de genadige maatregelen, en enkele joden, gevestigd in Sint-Antoon aan de Oude Beestenmarkt, gebruikten in de buurt van het Spanjaardskasteel een Kamer voor synagoog.

In 1784 had Jozef II de parochiale kerkhoven binnen Gent afgeschaft en ze doen vervangen door drie andere. De doden van de parochies van Sint-Niklaas, Sint-Michiel en Sint-Maarten op Akkergem werden nu begraven, buiten de Brugse Poort (waar de protestanten reeds in 1566 hun doden begroeven, later in 1578-1584 in het Tempelhof). De doden van de parochies van Sint-Baafs, Sint-Jacob en H. Kerst werden ter aarde besteld “buiten de Dampoort” en nl. in de Wasstraat. Tenslotte kwamen de overledenen van de parochie en de abdij van Sint-Pieters terecht op de Ottergemse Dries “buiten de Heuvelpoort”. Voor 1784 werden de joden waarschijnlijk op de “heydenen kerkhoven” rond de Gentse parochiekerken als Sint-Maarten op Akkergem en wellicht nog andere begraven. Met Jozef II kregen de Gentse joden een rustplaats van ongeveer negen meter op zeven en een halve meter, palend aan het nieuwe kerkhof aan de Wasstraat. Cosel Levy of Geschlinck zoon van R. Loew of Leib was de eerste jood die er begraven werd in maart 1786. Cosel Levy werd eerst begraven op het nieuwe kerkhof, maar op verzoek van zijn geloofsgenoten en na besluit van het stadscollege van 28 maart, ontgraven en overgebracht “’t eynden van de afgezonderde plaetse gedestineert voor degene die niet en zijn van de roomse catholycke religie”. Dit in toepassing van art. 2 van de keizerlijke verordening van 26 april 1784 aangaande het begraven. In 1798 verzocht citoyen Moyses, jood van natie, het Gentse stadsbestuur de joodse rustplaats aan de Wasstraat te laten ommuren teneinde het kleine kerkhof tegen profanaties te beschermen. Maar het stadsbestuur wimpelde het joodse verzoek af op grond van het feit dat “la constitution ne reconnaît aucun culte dominant ni aucun privilège”. De door de joden verworven vrijheden werden blijkbaar door de christenen slecht onthaald, wat een verwoed antisemitisme in de hand werkte.

In volle straat, op plein en markt, werden de joden verontrust, lastig gevallen, beledigd, zodat het stadsbestuur in dato van 29 mei 1800 de beledigingen en de mishandelingen van de joden publiek aanklaagde en maatregelen voorzag waarvan “l’exécution (serait faite) de la manière la plus scrupuleuse”. Te Gent interpreteerden heel wat mensen de Franse revolutionaire leuze “Liberté-Egalité” van 1789 op onrustwekkende wijze. Het joodse kerkhof bleef te Gent een bron van twist. De joodse gemeenschap beklaagde er zich over dat haar doden veld buiten de Dampoort misbruikt werd. De katholieke grafdelver kweekte er groenten op. Daar kwam bij dat de joden doorheen het gewijde kerkhof moesten trekken om hun kerkhof te bereiken waarvan de sleutel in handen was van een katholiek. Tenslotte moesten de joodse families, die hun doden wilden ter aarde bestellen, een taks betalen aan de kerkfabrieken van Sint-Baafs, Sint-Jacob en H. Kerst. De joden protesteerden bij d’Houdetot, prefect van het Département de l’Escaut, die op 6 september 1813 aan de maire van de stad een besluit overhandigde waarbij de klachten van de joden gegrond werden bevonden.

Geen sprake meer van een katholieke sleuteldrager, geen taks meer aan de katholieke kerkfabrieken. Mettertijd was het joodse kerkhof te klein geworden om alle lijken te blijven ontvangen. Toen lieten de Israëlieten hun doden overbrengen naar Sint-Gillis bij Brussel, of ook nog naar Nederlands-Brabant. Op 27 mei 1848, verzocht de joodse gemeenschap te Gent haar overleden leden te mogen begraven op het kerkhof buiten de Heuvelpoort, wat haar werd toegestaan. De joodse graven geraakten echter veelvuldig door overstromingen geteisterd. Toen liet de stad in 1855 de joden toe op een hoger gelegen plaats hun doden ter aarde te bestellen. Tien jaar later werden op de kerkhoven buiten de Brugse Poort en de Heuvelpoort gelovigen, andersgelovigen en ongelovigen naast elkander begraven. Het kerkhof buiten de Dampoort werd in 1877 verlaten. Keren we echter even terug tot de tijd van de Franse overheersing. Bij keizerlijk decreet van 17 maart 1808 werd bepaald dat vanaf 1 juli geen jood handel mocht drijven of een winkel houden, tenzij hij een patent had aangevraagd bij de prefect van het Département de l’Escaut. Op 17 augustus deelde Faipoult, prefect van het Département de l’Escaut de maire van de stad Gent dit decreet mede. De Israëlieten die in Gent handel wilden drijven moesten een patent nemen. Zij konden dit slechts verkrijgen na het voorleggen van een schriftelijk bewijsstuk van de conseil municipal, waarbij verklaard werd dat ze geen woekeraars waren of onwettig zaken dreven. Zij moesten tevens kunnen certificeren door middel van een bewijs afgeleverd door het consistorie van hun synagoog dat ze eerlijk waren en van goed gedrag. Met dit patent werd elke Gentse jood ook belastingsbetaler.

Op verzoek van de Gentse maire zond Aron Moyses, opticien van beroep, het stadsbestuur een namenlijst van Gentse joden toe. Aan acht joden, die in regel waren met de voorschriften van 17 maart 1808, werd op 5 oktober patent verleend door de prefect. Overeenkomstig het keizerlijk decreet van 20 juli 1808, uitgevaardigd te Bayonne, werd in oktober van hetzelfde jaar op het stadhuis een register in dubbel aangelegd. Naar het bleek wisselden vele joden nogal gemakkelijk van naam. De reden hiervan is gemakkelijk te gissen. Ze werden allen verplicht een nieuwe voornaam en familienaam te kiezen en aan te nemen, die in bovengemeld register zou worden geboekt. Van oktober tot en met december trokken jodinnen en joden naar het stadhuis voor de registratie van hun nieuwe namen. Zij mochten echter voor familienaam geen naam uit het Oude Testament of de naam van een stad kiezen. Als voornaam werden slechts deze toegelaten, bepaald bij de wet “du 11 germinal an XI”.

In dit bewaarde register, dat werd voortgezet na de val van het Franse keizerrijk (nog in 1826 en 1827 werden nieuwe namen geboekt) staan genoteerd voor 1808 elf namen van joodse mannen en vijf van joodse vrouwen, alsmede de namen van vele kinderen jonger dan tien jaar. Simon Emmanuel, geboren te Brück bij Nürnberg, gaf als nieuwe namen op: Louis Riex, Abraham Levi, geboren te Mannheim, die van Christian Gulden. Aron Moyses, geboren te Bingen, die van Felix Morel. Nathan Cohen, geboren te Freydenburg bij Trier, deze van Jacques Cohen. Lyon Israël, geboren te Mergental werd Felix Rinskopf en zijn vrouw Esther,geboren te Bamberg, werd Cécile Rinskopf. Rosalie David, weduwe van de rabbijn Lazare Polak, verklaarde de naam te dragen van Rosalie Polak. Haar zuster Marianne David, geboren te Parijs, zou zich Marianne Polak noemen. Hartog Levi De Jong, geboren te Amsterdam veranderde zijn naam in deze van Louis Hartog De Jong, Jozef Jacob, geboren te Reinbach noemde zich Nicolas Stokman. Emmanuel Souweine (Scheyner, Schweine?) geboren te Schweinheim in de Elzas en zijn vrouw Adrienne Philippe uit Mulhouse mochten hun namen behouden. Isaac Lob uit Obermelingen heette thans Edouard Hauman, Jacob Izak (Isaac?) geboren te Erfurt, Jacob Herman. Jacob Mayer werd Jacob Mayer Cohen.

Deze joden woonden in geen bepaalde buurt of straat. Ze verbleven op de Ottogracht, de Plottersgracht, de Nederpolder, op de Oude Beestenmarkt, in de Jooremaaie, de Struyvelsteeg, de Minnemansteeg, de Sint-Jansstraat, het Drongenhof en de Citadel. Zoals de joden vaak van naam wisselden veranderden ze even makkelijk van straat. Zo woonde Aron Moyses nu eens in de Waaystraat, dan weer in de Jooremaaiestraat no. 440 en op de Ottogracht no. 397. De meeste joden waren behoeftig en ongeleerd. Ze leefden soms zoals Hartog Levi in een kelder. Sommige joden verbleven reeds meer dan vijftien jaar in de stad. Schier allen kwamen aan hun brood met straatventen, handel in brilleglazen, komfoortjes, linten, verkoop van loterijbriefjes. Twee jodinnen werkten als dienstmeid.

Ten tijde van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden brachten sommige joden als Israël Van Lier, Hartog Levi en David Van Weenen het tot hoge welstand. Van Weenen en Levi werden juweliers, Van Lier hield een bloeiend handelshuis open. Vele Hollandse joden waren toen (1817) te Gent ingeweken. We noteren de namen van Samuel Moz, Cathérine Godschalck, Juste Bronkhorst, Β. Abraham van Helstadt, Rozalie van Macom, Mayer Jacques Dietenheim, Isaac van Dantzig, B. Salomon Lapinie, Marcus De Vries, Jacques Abas, David Van Weenen. Verder nog de families Jacobson, Isaac, Canter, Symons, Calmer. Om elke naamverwarring te vermijden werden in 1817 nieuwe lijsten van Gentse joden aangelegd. De nieuwe constitutie (23 april 1815) verleende aan iedereen individuele vrijheid, vrijheid van pers, petitie, recht van eigendom, en verschafte bovendien iedereen de mogelijkheid een openbaar ambt uit te oefenen. Dezelfde vrijheden bleven van kracht toen het Koninkrijk België werd opgericht. Voor het eerst is er van een rabbijn sprake te Gent tijdens de Franse overheersing. De man, Lazare Polak, was tevens onderwijzer. Hij had vijf kinderen. De toenmalige Gentse joodse gemeenschap had zich verbonden hem wekelijks 7 fl. 12 sol. Te betalen voor zijn diensten. Maar wegens onenigheid in de gemeenschap streek hij wekelijks maar 1 fl. 8 s. op. Hij overleed vóór 1808 en liet zijn vrouw in grote armoede achter. In 1840 was David Van Praag rabbijn te Gent. Veel later en o.m. van 1913 tot 1931 en wellicht nog later fungeerde J. Hertog als rabbijn of Gents “ministre du culte”.

Wat nu de synagogen zelf betreft, de Gentse Israëlieten hielden, zoals we reeds mededeelden, tijdens het bewind van Keizer Jozef II hun eredienst in de buurt van het Spanjaardenkasteel. Tijdens de Franse, overheersing huurde de Gentse joodse gemeenschap een kamer eerst ten huize van Aron Moyses in de Jooremaaiestraat no. 440, later in de Waaystraat. De gemeenschap raakte echter in onmin en zelfs in proces met Aron Moyses, die beweerde dat de voorwerpen betreffende de eredienst, die zich in zijn kamer bevonden, hem toebehoorden, terwijl de gemeenschap van oordeel was dat die voorwerpen haar bezit, waren. In die tijd was Emmanuel Souweine (Schuyner?) parnas “van de gemeenschap der Israëlieten te Gent”. Toen zij het huis van Aron Moyses hadden verlaten, vergaderden de joodse gelovigen ten huize van Samuel Moz. die woonde in mei 1809 in de Minneman-steeg, en in september 1810 op de Plottersgracht no. 236. Ten tijde van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden hielden de Gentse joden synagoge in het aloude gasthuis Sint-Jorishof rechtover het stadhuis. In de XXe eeuw kwamen de joden voor hun eredienst bijeen in de Abrahamstraat, in het Notarissenhuis aan de Winkelstraat en veel later in de Vlaanderenstraat. In de Franse tijd waren de joodse gemeenschappen bij keizerlijk decreet bij het consistorie van Krefeld geannekteerd, en dit op verzoek van het “Groot Sanhedrin” of Hoge Raad der Joden.

De Gentse joodse communauteit werd toen verzocht een bijdrage storten aan het consistorie, dat de facto niets deed ten voordele van de morele en spirituele belangen der Israëlieten. Ten tijde van Koning Willem op 13 augustus 1816, werden twee centrale synagogen voorzien, en nl. één te Brussel, waarvan de Gentse kerkgemeente afhankelijk was. Een opperrabbijn werd gekozen door de notabelen van het rabbinaal ressort. De centrale synagoog te Brussel was een tijd gevestigd in een huis “Sint-Elooikapel” genaamd, in de Predikherenstraat. De Gentse gemeenschap droeg toen aan Brussel een bijdrage van 50 fl. af. Als notabele van de Brusselse synagoog fungeerde de Gentse jood Jacques Abas.

Op het einde van de XlXe eeuw, omstreeks 1890, was de joodse gemeenschap samengesteld uit ongeveer honderdtwintig families, die vijftig jaar later waren aangegroeid tot driehonderd gezinnen. De meeste families waren ingeweken. Slechts enkele gezinnen, reeds voor de Eerste Wereldoorlog in de stad gevestigd, wonen nu nog te Gent.

Tot vóór 1940 studeerden heel wat joden, afkomstig uit Roemenië, Polen, Tsjechoslowakije en elders aan de universiteit. Ze waren niet rijk, waar soms twee broeders wensten te studeren, volgde één ervan de lessen aan de hogeschool, op kosten van zijn broer die in de steenkolenmijnen werkte. Het volgende jaar werd de broer-student op zijn beurt mijnwerker. De meesten onder deze studenten werden ingenieur en zwermden daarna de stad uit. Heel wat Gentse joden maakten een goede carrière in de industrie en brachten het zelfs tot bedrijfsleider. Anderen dreven een fleurende handelszaak, werden stadsambtenaars, schoolhoofden, leraars, en zelfs hogeschoolleraars als N. Gunsburg e.a. Velen namen actief en geïnteresseerd deel aan het culturele en gezelschapsleven van de stad. Zij bezochten schouwburgen en bioscopen en woonden concerten en voordrachten bij. Er bestond ook een schaakclub (Het Rode Schaakbord) te Gent, waarvan in grote getale joodse studenten deel uitmaakten, die voor dit intellektuele spel bijzondere begaafdheid aan de dag legden. Joodse en niet-joodse families waren bij elkaar te gast, woonden samen gezellige bijeenkomsten bij, organiseerden samen bridge-avonden. Joodse leerlingen van middelbare scholen bedachten jaarlijks niet-joodse leraars met het traditionele paasbrood, als blijk van genegenheid en waardering. Dit alles bracht mede dat de Israëlieten, zonder daarbij eigen aard en karakter te verliezen, zich in het Gentse milieu opgenomen voelden, en dit dan ook waren.

Reeds opgeschrikt door de rampzalige nazirepressie der joden in Duitsland weken onmiddellijk na het uitbreken van de oorlog in mei 1940, Gentse e.a. joden uit naar Frankrijk. Enkelen werden aan de grens geblokkeerd. Anderen kwamen in het onbezette Frankrijk terecht en sommigen geraakten zelfs over zee. Tijdens de eerste maanden van de Duitse bezetting konden de joden geloven dat ze niet het voorwerp waren van een particuliere behandeling vanwege de Duitsers. Heel wat gevluchte joden besloten dan ook naar België terug te keren en weer aan het werk te gaan. Dit was dan ook het geval voor de te Gent wonende joden. Gedurende ongeveer vijf maanden schenen de Duitsers geen belang te stellen in het lot der Belgische joden in tegenstelling met de Nederlandse en de Franse joden, tegen wie reeds in juli en september discriminerende maatregelen waren genomen.

Maar in oktober en november 1940 verschenen Duitse “Verordnungen” die nu ook de joden in België in de apartheid stelden. Het begon met de bepaling van het jood-zijn. Was jood diegene die afstamde van drie grootvaders van joods ras. Werd als jood beschouwd gelijk wie die afstamde van twee joodse grootouders die de joodse godsdienst beleden, of degene die gehuwd was met een jodin. In geval van twijfel werd elkeen die tot de joodse eredienst was toegetreden als jood aanzien. Kort nadien werden de Israëlieten verplicht zich in hun woonplaats te laten registreren. Het speciaal register, dat uit fiches bestond, behelsde behalve naam en voornaam van de jood ook zijn geboortedatum, zijn beroep, nationaliteit en religie. Er werd daarin ook melding gemaakt van zijn kinderen jonger dan vijftien jaar. Schier tegelijk werd de identiteitskaart van de jood gemerkt met het woord “jood”. Ongeveer 43000 Israëlieten meldden zich voor registratie aan. Mettertijd verscherpten de “Verordnungen”. Joodse dokters, tandartsen en verplegers mochten alleen nog rasgenoten verzorgen. Een jood kon geen journalist, geen advokaat, geen leraar worden. Joodse houders van restaurants, hotels, winkels en zo meer waren verplicht een affiche met “joodse onderneming” uit te hangen. Alle publieke functies werden de joden ontzegd. In Juli 1942 werden de Gentse e.a. joden opgeroepen om te arbeiden voor de Duitsers in het Oosten. Hetzelfde jaar mochten geen joden meer te Gent verblijven. Ze werden samengetroept te Antwerpen, Brussel en Charleroi.

En alsof de plagerijen, de tergingen, de broodroof nog niet genoeg waren, werden de joden vernederd door het verplicht dragen van de gele ster. Tenslotte begonnen de verraderlijke razzia’s overal. Als reaktie doken heel wat Israëlieten, ook te Gent, onder bij vrienden, die ze op gevaar van eigen leven opnamen. Ook niet Gentse joden als de befaamde Antwerpse componist en virtuoos Alex De Vries en zijn broer David De Vries, journalist en eveneens Antwerpenaar, kregen te Gent tijdelijk bedekt onderdak. Die bescherming werd ten zeerste bemoeilijkt door het van kracht zijnde rantsoeneringssysteem. Alleen de inwoners die op de officiële lijsten voorkwamen werden op geregelde tijden een kaart uitgereikt waarmede ze karige hoeveelheden brood, aardappelen, suiker, vlees, steenkolen en dergelijke konden verkrijgen. De ondergedokenen moesten derhalve gevoed worden met wat de families zichzelf te kort deden of wat ze tegen woekerprijzen op de zwarte markt konden kopen. Spijt koningin Elisabeth uit alle macht bepaalde joden, als bv. diegenen die een gemengd huwelijk hadden aangegaan en kinderen en ouden van dagen onder haar bescherming nam en de monsterachtige deportatie der joden tot het uiterste poogde te vertragen – waarvoor haar nog hulde moet worden gebracht – werden de Gentse e.a. joden ten getale van duizend begin september 1942 weggesleurd naar concentratiekampen als Auschwitz e.a. en uitgemoord.

Van de driehonderd joden die bij het uitbreken van de oorlog te Gent gevestigd waren, konden ongeveer honderdvijftig aan de gruwelijke greep der nazi’s ontsnappen. Na de oorlog hernam het leven voor de joden die aan de slachting waren ontkomen. Bij de te Gent teruggekeerde joden voegden zich tijdelijk ook enkele joden uit Centraal – en Oost – Europa.

In 1970 waren er nog 40.000 joden in België. Twaalf joodse gemeenschappen wo. tien Ashkenazi (genoemd naar Askenaz, kleinzoon van Jafeth, waarmee volgens Joodse overlevering Germanen of Duitsers benoemd zijn) en twee Sephardim (naar het bekende land Sepharad, waarheen joden uit Jeruzalem zouden verdreven worden) werden in het land wettelijk erkend evenals hun eredienst. De Gentse joodse gemeenschap telt heden ten dage ongeveer veertig families,heeft een synagoog in de stad die geleid wordt door een rabbijn. En het leven gaat voort, spijt alle beproevingen, alle smarten, en alle martelingen. En de jood ploegt voort, te Gent als over de hele aarde. Hij blijft gehecht aan zijn Adonaï en gelooft in zijn onverwoestbaar volk, en in een gelijkgerechtigd menswaardig bestaan.

Paul Rogghé

Bijzonderste bronnen

Archives Départementales te Rijsel, Stadsarchief Gent, Rijksarchief Gent en verder de auteurs: Jean Stengers, E. Ouverbeaux, S. Ullman, F. De Potter, P. Claeys, V. Fris, J. Gérard-Libois en José Gotovitch.

Kerkhof

André Capiteyn, “Hoe de Gentse joden aan hun eigen kerkhofje kwamen en hoe ze het weer kwijt raakten” – Ghendtsche Tydinghen, 13(3), 1984, pp. 160-168. (Gepubliceerd op deze pagina met toestemming van de auteur.)

In de lente van het jaar 1786 verdronk er een man in de Schelde. Toen het lijk werd bovengehaald, nabij de Visserij op het grondgebied van de Sint-Baafsheerlijkheid, was het wel al in verregaande staat van ontbinding. Omdat “naer diversche proclamatien niemant het zelve Lichaem erkende nochte reclameerde”, begroef men het zo vlug mogelijk op het kerkhof buiten de Dampoort, sinds 1784 de begraafplaats voor de parochianen van Sint-Baafs, Heilig Kerst en Sint-Jakobs. In de zakken van het slachtoffer had men volgende indrukwekkende lijst voorwerpen aangetroffen : twee koorden, een paar stalen of ijzeren schoengespen, zes brillen, een toetssteen, 21 gulden, 15 stuivers en anderhalve denier, een onbekende zilveren munt, een Duits koperen muntstukje, alsmede “eene verrotten passavant en eene gedrukte Certificatie van het Magistraat der Stad Oostende; verder had hij nog op zich een geschreven document in het Hebreeuws en “andere alhier onverstaanbare talen“.

Toen de akte, met opsomming van alle voorwerpen en documenten, op 18 maart 1786 werd opgesteld, was de man in kwestie niet enkel dood, maar tevens grondig begraven. Het nog intacte zegel met het jaartal 1785 op het Oostends certificaat, liet toe hem met zekerheid te identificeren als “Cossel Levy, van de joodse natie, 74 jaar oud”.

Van oudsher werden joden begraven op de “heydenen kerkhoven “; dat waren aparte hoekjes van ongewijde grond, zover mogelijk van het kerkgebouw verwijderd. Een “heydenen kerkhof” was er bij de Sint-Martinuskerk te Ekkergem, doch wellicht nog bij andere Gentse kerken. Het verbod op een kerkelijke begrafenis en een graf in gewijde grond gold niet enkel voor de joden maar ook voor andere marginalen. In de Synode van Kamerijk (1586) werd het verbod als volgt vastgelegd : “Van de kerkelycke sepulturen worden Depriveert de publique Simonisten, Ketters, Schismatique, Vergifters, Tooveraers, Waerseggers ende Woeckeraers, oock degene die hun selven hun Leven hebben benomen ofte in duel zyn gedoodt ende die hunnen Paeschen niet en hebben gehouden, door wiens Begravinge de gewyde Aerde Ontwydt wordt. ” De joden werden dus niet bij naam genoemd, doch waar ze in dit lijstje pasten is niet zo heel erg moeilijk te raden.

Met het verdwijnen van de aloude parochiekerkhoven in de steden — na het edict van Jozef II in 1784 — en de oprichting van nieuwe kerkhoven, nog steeds onder het gezag van de parochies, kwam men voor nieuwe problemen te staan. Het edict voorzag immers enkel in een afgezonderde plaats voor de protestanten.

Klaarblijkelijk riep de toevallige bijzetting van de joodse man op het katholieke kerkhof van de Dampoort toch geen al te grote weerstanden op bij de katholieke overheid. Het was immers de joodse natie zelf die, eenmaal ze kennis had genomen van de identiteit van de drenkeling, in actie kwam. Zeer waarschijnlijk was Cossel Levy de eerste dode van de kleine Gentse jodengemeenschap, sinds de nieuwe verordeningen van 1784. Hoe het ook zij, de joodse natie legde zich niet neer bij zijn bijzetting op het katholieke kerkhof en betrachtte zijn ontgraving. De Gentse joden beschikten wellicht zelf over weinig of geen invloed en speelden direct hoog spel : de zaak werd in handen gegeven van de voormannen van de Hollandse en Antwerpse joden. Het ten onrechte — ook voor de joodse religie — op het katholieke kerkhof verzeilde lijk van de drenkeling, werd voor de Gentse joden aanleiding om een eigen kerkhofje te bemachtigen.

De tijdsgeest was de joden toen immers gunstig gezind. De verlichte wind die vijf jaar eerder door keizer Jozef II was aangewakkerd, had ook hen geen windeieren gelegd. Het Tolerantie-edict van 1781, dat vrijheid van geweten en godsdienst proclameerde, kende ook aan de joden bepaalde rechten toe. Hun kinderen mochten school lopen, het soms verplichte kenteken werd afgeschaft en onder bepaalde voorwaarden mochten ze land bewerken, handel drijven of een ambacht uitoefenen. Dan kwam het edict van 26 juni 1784 omtrent de kerkhoven. Ook dit edict — dat in grote lijnen de verwijdering van de bestaande kerkhoven uit de stad en de oprichting van nieuwe begraafplaatsen buiten de steden gelastte — was de joden niet onopgemerkt voorbijgegaan. Voor het verkrijgen van een eigen kerkhof, conform aan hun religieuze voorschrif ten, stelden ze al hun hoop op artikel 21 van het edict, een artikel waarin nochtans met geen woord over de joden werd gerept :

“Daer zal in ieder Kerkhof eene afgescheyde plaetse worden gereserveerd voor de Protestanten om er hunnen Dooden te begraeven, ten ware nochtans dat zy liever hadden van te hebben een bezonder Kerkhof, in welk geval de magistraeten hun ten dien eynde gratis eene plaets zullen aenwyzen buyten de Stad”.

Om de ontgraving van Cossel Levy te verkrijgen, schreef de Maatschappij der Joodse Natie uit ’s Gravenhage, Amsterdam, Rotterdam, “en elders”, twee brieven ondertekend door L. Barendson uit Antwerpen en Joseph Arons uit Amsterdam. De eerste richtten ze aan de bisschop van Gent, monseigneur Ferdinand Marie, prins van Lobkowitz. In die brief werd niet gesproken van het Jozef II-edict. Wel werd de ontgraving van Cossel Levy aangevraagd “om hem te doen begraeven op eene particuliere plaetse, aen te wyzen door Uwe Edele Hoogheyd, plaetse de welke ten allen opzichte afgezondert en vervremt moet zyn van andere kerkhoven, zoo wel Roomsch Katholieke, Lutersche, Calvinistische, also andere.” De Gentse bisschop besteedde blijkbaar niet veel aandacht aan het verzoek om ontgraving, en gaf de joden in feite de vrije hand. Wat hem betrof mochten zij “het cadaver leggen alwaer zy het geradig zullen vinden ” , zo luidde zijn lakoniek antwoord van 27 maart 1786.

Een tweede schrijven was gelijktijdig gericht aan de gezagsdragers — de baljuw en de schepenen — van de Sint-Baafsheerlijkheid, die het Dampoort-kerkhof mede beheerden. Hierin werd wel druk op het Jozef II- edict en artikel 21 gezinspeeld, doch voorzichtigheidshalve werd het niet geciteerd. Ook het antwoord op die brief, ontvangen op dezelfde dag als dit van de bisschop, was positief. De Sint-Baafsheerlijkheid stemde erin toe “dat het cadaver van Cossel Levi zal worden begraven buyten de Dampoorte dezer Stadt, ’t eynden van de afgezonderde plaetse gedestineert voor de gene die niet en zyn van de Roomsche Catholyke Religie”.

Duidelijk blijkt hieruit dat er niet zonder meer toestemming werd verleend voor de aanleg van een apart joods kerkhof. Wel werd het bij artikel 21 voorziene Protestantendeel van het Dampoort-kerkhof voor de joden toegankelijk gesteld.

Laatstgenoemden lieten er geen gras over groeien. Reeds de volgende dag, op 28 maart 1786, werd Cossel Levy door zijn geloofsgenoten ontgraven en opnieuw bijgezet op “het ghereformeert kerkhof”. In hoeverre de joden erin slaagden dit afgezonderde hoekje van meetaf aan exclusief aan hun groep voor te behouden, valt op basis van de beschikbare bronnen niet te achterhalen. Toch zou het stukje grond mettertijd de facto tot een specifiek joods plekje uitgroeien. Het kan zelfs worden betwijfeld of er ooit protestanten werden begraven, ofschoon het steeds “het ghereformeert kerkhof ” werd genoemd. Een echt volwaardig kerk hof kon men dit hoekje moeilijk noemen. Het mat slechts 9 op 7,5 meter , palend aan de westkant van het eigenlijke Dampoort-kerkhof, rechts van de toegang.

Uit de eerste fase, ruwweg de eerste tien jaren, van het kerkhof zijn geen verdere gegevens beschikbaar, noch van joodse noch van enige andere bijzettingen. De enig bewaarde historische bron zijn de rekeningen uit de jaren 1798 tot 1806 waarin de namen van de doden uit die jaren staan. Daaruit blijkt dat er in die uiterst beperkte periode, drie volwassen joden en twee joodse kinderen werden begraven.

In de jaren 1798 tot 1801 vinden we volgende bijzonderheden :

• Rosy Anne, dochter van Salomon, jodin overleden in de Sint-Jansstraat recht over de “schermschole”; 5 s. en 10 gro. betaald door ” de hoirs par moderatie “.
• 5 s. gro. betaald aan Joris De Kleermaecker, grafmaker, voor de begrafenis van een joods kind door een jood.
• 5 s . gro. betaald door Samuel Jacob, jood, voor de begrafenis van zijn kind “op het ghereformeert kerkhof”.

En voor de daaropvolgende jaren van 1802 tot 1806 :

• De Meyer Bordus, zoon van Abraham Levi; 7 s. gro. betaald door Isaac Benjamin, jood, wonend in de “Sint-Jansstraete” in een achterhuis van Sint-Jorishof, uitkomend op de Hoogpoort, voor de weduwe en de hoirs van De Meyer Bordus, aldaar ook overleden, “voor het sepulture rechte en begraafplaats op het ghereformeert kerkhof, par moderatie, door reden van armoedige staat. “
• Moyses Jacob, jood, overleden op de “peirdekauter” ten huize van de heer Lefevre, herbergier achter het klein vleeshuis; 7 s. gro. betaald door zijn vrouw.

In diezelfde jaren begonnen de problemen op het kerkhof, problemen die te situeren zijn in een nieuwe golf van jodenvervolging. De recent verworven vrijheden onder het Oostenrijks bewind, werden door de katholieken slecht onthaald. Met de val van het Oostenrijks regime en de komst van het Franse revolutionaire bewind, stak een hernieuwd antisemitisme de kop op.

In 1798 vroeg Moyses Aron in naam van de joodse natie aan het Gentse stadsbestuur toestemming om het Israëlitisch hoekje te laten ommuren, teneinde het tegen profanaties te beschermen. Hieruit blijkt alvast dat de joden het westhoekje van het Dampoort-kerkhof helemaal als hun eigen begraafplaats waren gaan beschouwen. In haar antwoord spreekt zelfs het stadsbestuur van “een terrein dat hen als begraafplaats was toegekend”, doch het verzoek wordt afgewezen, met als verklaring : “la constitution ne reconnaît aucun culte dominant ni aucun privilège ” . Toch moet die ommuring weinige jaren later uitgevoerd zijn, zoals uit het verloop der feiten blijkt.

Mettertijd hadden de joden op hun kerkhofje zekere “privileges ” weten te verwerven. Zo mochten ze er zelf toezicht op uitoefenen en konden ze de katholieke grafmaker van hun territorium weren; die mocht er uiteraard geen katholieken begraven, en evenmin mocht hij er zaaien, oogsten of fruit plukken. Mogen wij hieruit besluiten dat die activiteiten op de gewijde kerkhoven wel getolereerd werden, als hoven in de volle zin van het woord ? In de revolutionaire jaren bleef er van die faciliteiten nog maar weinig over. De joodse natie bekloeg zich zelfs over misbruiken. Volgens hen kweekte de grafdelver groenten op hun terrein. Daarbij kwam nog dat ze door het gewijde kerkhof moesten trekken om hun plekje te bereiken waarvan de sleutel aan een katholiek was toevertrouwd. Tenslotte moesten ze voor elke bijzetting een taks betalen aan de kerkfabrieken van Sint-Baafs, Sint-Jakobs en Heilig Kerst. Toch werden er in die woelige jaren nog steeds joden op “het ghereformeert kerkhof” begraven, naar blijkt uit de rekeningen. Met de machtsovername door Napoleon konden de joden weer op een meer verdraagzame houding, althans van rechtswege, rekenen.

In 1805 beriep Moyses Aron zich op een decreet van Napoleon om de teruggave te eisen van het Israëlitisch kerkhofje. Artikel 15 van dit decreet van 23 prairial an XII, stipuleerde dat “dans les communes où l’on professe plusieurs cultes, chaque culte doit avoir un lieu d’inhumation particulière et dans le cas qu’il n ‘y aurait qu’un cimetière on le partagera par des murs, haies ou fossés”.

Met zijn verzoek wou Moyses Aron voor zijn geloofsgenoten terug volledige zeggenschap over het kerkhofje verwerven, na de woelige vroegste jaren van het Frans bewind. Daarom vroeg hij aan de maire zelf de sleutel van de toegang te mogen bijhouden, om aldus niet langer af te hangen van het gewijde kerkhof en de katholieke grafmaker. Dit verzoek werd door maire della Faille ingewilligd. Meteen werd ook een eind gesteld aan de taksverplichting ten overstaan van de kerkfabrieken. Het stadsbestuur kon dus moeilijk van tegenwerking beschuldigd worden. Anders lag het bij de kerkbesturen. Die zagen zich in de uitoefening van hun eeuwenoud gezag over de grafgebruiken voor het eerst gedwarsboomd door de eigen tradities van de joden. De aparte sleutel werd al spoedig een bron van twist. Het was echter vooral het typisch joods verbod op het hergebruiken van grafpercelen dat de joden parten zou spelen. Volgens de joodse religie mag een bestaand graf onder geen enkel voorwendsel ooit verstoord worden. Daarom kan een graf nooit worden opgeruimd voor een nieuwe bijzetting. Op katholieke begraafplaatsen daarentegen is het opruimen van oude graven om plaats te maken voor nieuwe, steeds een courante zaak geweest.

Op het joods kerkhofje leidde dit voorschrift, ondanks het gering aantal begrafenissen, bijgevolg al spoedig tot plaatsgebrek. Een bijzondere “diaspora”-oplossing voor dit plaatsprobleem — dat zich natuurlijk niet alleen te Gent stelde — bestond erin het kerkhof op te hogen met aangevoerde aarde en aldus op een tweede niveau opnieuw te begraven, zonder aan de oudere, onderliggende graven te raken. Het spectaculairste voorbeeld daarvan bevindt zich te Praag, waar op het joods kerkhof in de loop der eeuwen (sinds 1439) niet minder dan twaalf opeenvolgende lagen werden aangelegd, een opeenhoping van 12.000 graf stenen.

In 1835 was de toestand voor de Gentse joden dusdanig acuut dat er “bij onverhoopt sterfgeval geen plaats ter begraving van betrokkene lijk zoude gevonden worden”. Hun gemeenschap telde toen precies 119 zielen .

Al in 1827 hadden ze van het stadsbestuur de toestemming gekregen om hun perceel met aarde op te hogen. Toen was zelfs afgesproken om voor dit doel grond te gebruiken uit het voormalig Spanjaardkasteel, daar waar de vroegere Sint-Baafsabdij stond.

In 1834 begonnen ze aan de bouw van een scheidingsmuur om de voorziene verhoogwerken te kunnen uitvoeren. Ondertussen groeide het verzet van de drie kerkfabrieken — Sint-Baafs, Sint-Jakobs en Sint-Salvator — die zich nooit met het plan akkoord hadden verklaard. De meest gematigde katholieken voelden enkel iets voor de ophoging van het midden van het kerkhof tot een soort heuveltje. De anderen wilden van gans het plan niets weten. Uiteindelijk kwam er helemaal niets van terecht. Sterker nog, de kerkfabrieken sloopten een deel van de scheidingsmuur, maakten een doorgang van het gewijde naar het joodse kerkhof en begonnen er dienstgebouwen op te trekken. De joden spanden onverwijld een proces tegen hen in. Ze wonnen dit proces voor de vrederechter, doch verloren het voor de rechtbank van eerste aanleg. Daarmee was hun lot op het Dampoort-kerkhof bezegeld en rond 1840 kwam er een definitief eind aan alle joodse bijzettingen aldaar. Noodgedwongen voerden ze hun doden nadien naar het Israëlitisch kerkhof van Sint-Gillis te Brussel, terwijl ze alles in het werk stelden om een nieuwe begraafplaats toegewezen te krijgen. In 1848 stelde het Gentse stadsbestuur opnieuw een apart terrein ter beschikking. Het was gelegen op het thans nog bestaande kerkhof buiten de Heuvelpoort aan de Ottergemse Dries. Dit perceel, dat behoorlijk groot was (38 op 10 m ) , had echter veel te lijden van grondwater. In 1855 werd hen daarom een nieuwe en hoger gelegen plaats toegewezen met dezelfde afmetingen, rechts van de toegang. Er waren echter een aantal voorwaarden aan verbonden : alleen Gentse joden mochten er begraven worden, het terrein bleef eigendom van de stad en de joden moesten op eigen kosten een afsluitmuur bouwen. Uiteindelijk was het evenwel de stad zelf die — uit joodse onwil of onvermogen ? — de kosten voor die muur op zich nam.

Kort na de openstelling van de nieuwe gemeentelijke begraafplaats aan de Palinghuizen (Brugse poort), werd ook aan dit joods plekje een eind gesteld. Sind 1874 kon de geloofsovertuiging immers niet langer ingeroepen worden voor het verkrijgen van een aparte begraafplaats.

Wat bleef er bewaard van die aparte joodse begraafplekjes te Gent ? Helemaal niets.

Het Dampoortkerkhof werd in 1877 gesloten. Kort daarop werd de Wasstraat door het in onbruik geraakte kerkhof doorgetrokken, en vijf jaar later verrees er een nieuwe Stedelijke School. Schoolcomplex, zwembad en speelplein beslaan thans het ganse kerkhofperceel. De oude begraafplaats van de Heuvelpoort, aan de Ottergemsesteenweg, is vandaag nog steeds als Zuiderbegraafplaats in gebruik. Ook daar zal men echter tevergeefs nog naar een overblijfsel van de kortstondige joodse aanwezigheid zoeken.

André CAPITEYN

Bronnen

Den Vlaemschen Indicateur. Gent, 1786, deel 15, pp. 213-217.

P. CLAEYS, L’Antisémitisme à Gand en 1800, in Messager des Sciences Historiques, 1894, pp. 369-372.

P. ROGGHE, De joden en hun geschiedenis te Gent, in Ghendtsche Tydinghen, 1973, nr. 3 pp. 51-61

Rekeningen van het Dampoort-kerkhof te Gent 1797-1806. Gent, Stadsarchief, 1981

A. CAPITEYN & J. DECAVELE, In Steen en Brons van Leven en Dood. Inventaris van de waardevolle grafmonumenten en portretgalerij van verdienstelijke personen rustend op de begraafplaatsen van de Stad Gent. Gent, 1981.

Bibliografie

Publicaties

• Pascale FALEK, Travailler ou étudier, là n’est pas la question. Analyse des modes de subsistance d’étudiants juifs d’Europe de l’Est en Belgique (1918-1940), Les cahiers du judaïsme, 2010, 29, pp. 32-43.
• Pierre KLUYSKENS, De Geselaars en de jodenslachting te Gent in 1349, Ghendtsche Tydinghen, vol. 38 nr. 3 (mei-juni 2009), pp. 162-166.
• Eric DEFOORT, Een dochter van Duitsland. Tony Simon-Wolfskehl. 1893-1991, Antwerpen, Van Halewyck, 2007.
• Marc VERSCHOORIS, Schrijven in de schaduw van de dood : over thuiskomen, opduiken en achterblijven (1945-1955), Gent, Snoeck, 2005.
• Cilli KASPER-HOLTKOTTE, Im Westen Neues: Migration und ihre Folgen: Deutsche Juden als Pioniere jüdischen Lebens in Belgien, 18./19. Jahrhundert, Brill, 2003. Google books link
• Nele STEVENS, De Jodenvervolging en de Joodse gemeenschap in Gent tijdens de Tweede Wereldoorlog, Diss. Lic. Geschiedenis 1997.
• Jean-Philippe SCHREIBER, Gand in: L’immigration juive en Belgique du Moyen Age à la première guerre mondiale, Editions de l’ULB, 1996, pp. 154-158.
• André CAPITEYN, Hoe de Gentse joden aan hun eigen kerkhofje kwamen en hoe ze het weer kwijt raakten, Ghendtsche Tydinghen, 13(3), 1984, pp. 160-168.
• P. ROGGHE, De joden en hun geschiedenis te Gent, Ghendtsche Tydinghen, 2(3), 1973, pp. 51-61.
• Eliane SPERLING-LEVIN, Gand: une petite communauté juive d’Europe occidentale, Regards – Cahiers du Centre Communautaire Laïc Juif, 52, décembre 1970, pp. 20-27.
• Armand BLOCH, Ghent, The Jewish Encyclopedia, 1901-1906.
• Prosper CLAEYS, L’antisémitisme à Gand en 1800, Messager des Sciences Historiques, 1894, pp. 369-372.
• Emile OUVERLEAUX, Notes et documents sur les juifs de Belgique sous l’Ancien Régime in: Revue des études juives, 1883, pp. 129-150.
• Danielle DELMAIRE, Les Communautés juives de la France septentrionale au XIXe siècle (1791-1914). L’entrée dans la Nation, Paris, L’Harmattan, 2008, 334 p. Verschillende vermeldingen in dit werk over de rol van bepaalde Gentse joden in georganiseerde dievenbendes in de regio Keulen-Parijs einde 18de eeuw.
• Pascale FALEK, A multifaceted image of Jewish women at Belgian universities during the interwar period, Journal of Jewish Identities, January 2010, 3(1), pp. 35-40.
• Lieve VANDE CASTEELE, “Spanningsvelden tijdens en kort na de Tweede Wereldoorlog. Een focus op de Coupure” in Ghendtsche Tydinghen, 39(1), jan-feb 2010, pp. 37-41.

Websites en blogs

• Inauguration of a commemorative plaque for Ghent wartime rabbi Michaël Lustig.
• Lieve Schacht, De joodse gemeenschap van Gent, blog Joods Actueel, 2009.
• Eriek Verpaele, novelist (in Dutch).

Chronologie Joden in Gent

1125	De joden worden uit Gent verbannen door Karel de Goede, die ze mede verantwoordelijk acht voor de heersende hongersnood (volgens de Jewish Encyclopedia).
1279	Joden, die waarschijnlijk uit Frankrijk waren ingeweken, worden voor het eerst met naam in Gent vermeld: Jacob Moyses en zijn broer Isaac l’Usurier. Zij krijgen van de Graaf van Vlaanderen een verblijfsvergunning onder voorwaarden voor een termijn van zes jaar. Ze morgen zich vestigen in de Sint-Michielsparochie en handel drijven, evenwel zonder aan woeker te doen.
1280	Vermelding in de stadsrekeningen van ene Willem de Joede (Willem de Juede) en Soy de Joede, die pachter wordt van de Vismarkt.
1301-1302	Willem de Joede is voorschepen van Gent. In 1322 en de periode 1327-1330 is er in de rekeningen opnieuw sprake van Willem de Juede en in 1365 en 1367 staat hij genoteerd als schepen van gedele. Nog in de 14de eeuw in de stadsrekeningen terug te vinden: Jehan fil Sohiers (door de stad voor woeker beboet), Merin sJoden (gestraft voor vechten), Jan en Rombout de Juede, Pauwels de Juede (schepen van gedele) en Jacob de Juede. Wellicht hadden sommigen van hen zich laten kerstenen om zich te beschermen tegen mogelijke vervolgingen die hun beroep konden opleveren, om het Gents poortersrecht te verwerven of om een stadsambt te bekleden.
1335-1336	De stadsrekeningen vermelden dat ene broeder Jan “de camp vacht jegen den Juede”, waarvoor de staf hem een vergoeding van tien pond toekent.
1349	Een stadsmagistraat “dingde om de jueden” (= sprak recht).
1441-1501	Lombarden hebben het monopolie om pandhuizen open te houden in Gent.
1435-1440	Jan van Sicleer, misschien van joodse afkomst, maar bekeerd, verwerft rijkdom en invloed in de stad. Hij bekleedt verschillende malen een stadsambt: schepen van de Keure, stadsontvanger-boekhouder, deken der goudsmeden, overdeken en stadskiezer.
1445	Simon, de broer van Jan van Sicleer, wordt schepen van gedele
1469	Voornoemde of een andere Jan van Sycleer wordt vermeld als solliciteur van de abt van Sint-Baafs
1526	Karel V laat bij ordonnantie toe dat marranen uit Portugal door de Nederlanden mogen reizen of er zich vestigen. Dit privilege wordt herhaald en bevestigd in 1536. Het is niet bekend of marranen zich te Gent vestigen.
1549	Karel V vaardigt te Gent een plakkaat uit waarbij het voorrecht voor de marranen wordt afgeschaft. Alle nieuwe christenen die sinds zes jaar in den lande gevestigd zijn moeten met familie en bezit binnen de maand de Nederlanden verlaten “op peyne van confiscatie van lijfve ende goet”.
1550	Karel V scherpt het plakkaat van 1549 nog verder aan: alle nieuwe christenen, zelfs zij die niet in Portugal hadden geleefd, dienen de Nederlanden te verlaten.
1554	Lievin van Sycleer, heer van Gottem, wordt Gents schepen en in 1557 ontvanger-boekhouder.
1596	Er is sprake van een huis genaamd “Juedenburch” in de Donkersteeg. Er wordt ook melding gemaakt van een “Juedenvierne” te Gent.
17de eeuw	Resolutieboeken van de Staten van Vlaanderen vermelden ene Jacob de Jode, koopman-geldschieter te Gent. Ook vermeld: Adriaan de Jode, leverancier van geneesmiddelen.
1687	Vermelding van het bestaan van een jodenstraatje te Gent.
1696	Vermelding van een jodenstraatje in de Sint-Niklaasparochie.
1724	De raad van het stadsbestuur beslist op 23 september dat de joden voortaan als volgt de eed afleggen: blootsvoets moeten ze zweren op de Pentateuch (boeken van Mozes), waarvan ze voorzien moeten zijn, door de rechterhand “tot aende cneuckels” te plaatsen op he woord “Lo tissa” (Exodus XX, 7) en daarbij de volgende formule uit te spreken: In der saecken, daer in ick ghevraeght worde, wil ick de waerheyt seggen ; alsoo sweere ick dat mij helpe Godt, die hemel ende aerde, bergh ende dal, loof en gras geschapen heeft, daer het niet was; ende in ghevalle ick onrecht sweere, dat peck ende solfer op mij reghene.
1756	De Oostenrijkse gouverneur-generaal Karel van Lorreinen verwijt het Gentse stadsbestuur te gemakkelijk toe te laten dat joden de stad aandoen of er komen wonen. Voortaan dient elke jood jaarlijks een speciale taks van 1500 fl. te betalen. Wie deze belasting, die in de eerste plaats de arme jood treft, niet kan opbrengen, mag niet langer dan tweemaal vierentwintig uur in Gent verblijven. De Gentse en ook andere magistraten blijken echter niet gehaast het decreet van 20 november uit te voeren, zodat de gouverneur verplicht is zijn bevel te herhalen op 14 juni 1757. De oppositie tegen de maatregelen blijft echter aanduren en de ordonnantie wordt niet naar de letter toegepast.
1767-1793	Vermelding van een jodenstraatje of sacramentstraatje aan de Veldstraat.
1781	Tolerantie-edict van Jozef II dat bepaalde rechten aan de joden toekent: hun kinderen mogen naar school gaan, ze moeten geen bijzonder kenteken meer dragen zoals dat soms hier en daar vereist is, ze mogen land bebouwen, handel drijven of een ambacht uitoefenen.
1786	De joden moeten in het bezit zijn van een wettelijke geschreven akte van “poorterije en civiliteit” die jaarlijks moet vernieuwd worden. Enkele joden, gevestigd in Sint-Antoon aan de Oude Beestenmarkt, gebruiken in de buurt van het Spanjaardskasteel een Kamer voor synagoog.
1786	Met Jozef II krijgen de Gentse joden een rustplaats van ongeveer negen meter op zeven en een halve meter, palend aan het nieuwe kerkhof aan de Wasstraat. Een passant in Gent, Cosel Levy of Geschlinck zoon van R . Loew of Leib is de eerste jood die er begraven wordt. Eerst begraven op het nieuwe kerkhof, wordt hij echter op verzoek van zijn geloofsgenoten en na besluit van het stadscollege van 28 maart, ontgraven en overgebracht “t eynden van de afgezonderde plaetse gedestineert voor degene die niet en zijn van de roomse catholycke religie”. Dit in toepassing van art. 2 van de keizerlijke verordening van 26 april 1784 aangaande het begraven.
1798	Citoyen Moyses Aron, brillenslijper van beroep afkomstig uit Bingen (Duitsland), verzoekt het Gentse stadsbestuur de joodse rustplaats aan de Wasstraat te laten ommuren om het tegen profanatie te beschermen. Het stadsbestuur wimpelt het verzoek af: “la constitution ne reconnaît aucun culte dominant ni aucun privilège”.
1789	De Elzasser Samuel Jacob Meyer (afkomstig uit Westhoffen) installeert zich te Gent met zijn echtgenote Catherine Godchaud. Tussen 1799 en 1813 krijgen zij 5 kinderen, van wie Pauline (1812-1893) zal trouwen met de Gentenaar Jean Victor Rinskopf.
1796	De Gentse Dina Jacob, getrouwd met Picard Caudechaud, leider van een beruchte dievenbende, laat zich door de politie overhalen om de bende van haar man aan te klagen. Haar verklaringen laten de politie toe om een aantal bendes in kaart te brengen die de regio Keulen-Parijs in de periode 1795-1796 onveilig maken. Ze doet dit omdat ze het slechte leven van haar echtgenoot moe is en handelt, naar eigen zeggen, “par souci du bien public”. [s].
1797	De Elzasser Emmanuel Israël Chweiner vestigt zich te Gent na omzwervingen in Brussel, Luik en Duinkerken. Drie van zijn zes kinderen worden in Gent geboren.
1800	Naar aanleiding van aanhoudende pesterijen en beledigingen, voorziet het stadsbestuur op 29 mei maatregelen “de la manière la plus scrupuleuse” zullen uitgevoerd worden.
1802	Op 27 prairal an dix informeert het politiecommissariaat van de section de l’Egalité dat meerdere joden in Gent het bestaan bevestigen van een synagoge waar men zich enkel op vrijdag en zaterdag verzamelt (“hors de ces jours, on les trouve à peine chez eux”). Het adres is Joremaaie nr. 443. “Outre cela, la déclaration de soumission à la loi qu’ont faite plusieurs ministres du culte juif, peut encore prouver l’existence d’une synagogue.” In een andere brief gedateerd 6 messidor an dix meldt Aaron Moyses aan de citoyen maire dat hij samen met zijn geloofsgenoten een plek binnen zijn woning aan de Joremaaie nr. 440 heeft gekozen als synagoge.
1805	De brillenslijper Israël Lion (wellicht geboren in Marienthal, regio Hessen in Duitsland) – later Israël Rinskopf – installeert zich te Gent met zijn echtgenote en meerdere kinderen. Moyses Aron beroept zich op een decreet van Napoleon om de teruggave te eisen van het Israëlitisch kerkhofje. Artikel 15 van dit decreet van 23 prairial an XII, stipuleert dat “dans les communes où l’on professe plusieurs cultes , chaque culte doit avoir un lieu d’inhumation particulière et dans le cas qu’il n’y aurait qu’un cimetière on le partagera par des murs, haies ou fossés“.
1806	We tellen we een zestiental geregistreerde joodse families in Gent.
1806	We tellen we een zestiental geregistreerde joodse families in Gent.
1807	Emanuel Chweiner schrijft aan burgemeester della Faille in naam van de joodse gemeenschap.
1808	Een keizerlijk decreet van 17 maart 1808 bepaalt dat vanaf 1 juli geen jood handel mag drijven of een winkel houden, tenzij hij een patent heeft aangevraagd bij de prefect van het Scheldedepartement. Op 17 augustus deelt prefect Faipoult de burgemeester van de stad Gent dit decreet mee. De joden kunnen het patent slechts verkrijgen na het voorleggen van een schriftelijk bewijsstuk van de gemeenteraad, waarbij verklaard werd dat ze geen woekeraars zijn of er onwettige activiteiten op na houden. Met een bewijs afgeleverd door het consistorie van hun synagoog, moeten ze tevens kunnen aantonen dat ze eerlijk en van goed gedrag zijn. Met dit patent wordt elke Gentse jood ook belastingsbetaler. Op verzoek van de Gentse burgemeester zendt Aron Moyses het stadsbestuur een namenlijst van Gentse joden toe. Aan acht joden wordt op 5 oktober een patent verleend door de prefect. De overzichtstabel (15/04/1808, 09/05/1808, 04/05/1808) van de joden woonachtig in de secties “Réunion”, “Liberté” en “Egalité” van de stad vermeldt de volgende namen: Nathan Cohen, 55 jaar, colporteur Cathérine Abraham, 47 jaar, zijn echtgenote Abraham Levi, 65 jaar, marchand ambulant Aaron Moyses, 36 jaar, marchand lunettier Thérèse Hirsch, 26 jaar, zijn echtgenote Simon Emanuel, 38 jaar, colporteur Brandle Moyses, 30 jaar, zijn vrouw Hartog Levi de Jong, 41 jaar, colporteur, “indigent, habite dans une cave” Hester Isaac, 35 jaar, zijn vrouw Isaac Lob, 31 jaar, marchand ambulant, gevangene in Doornik, zijn vrouw is afwezig uit de stad Adelaïde Hirsch, 18 jaar, zijn vrouw Samuel Jacob, 39 jaar, marchand ambulant Cathérine Godiau, 27 jaar, zijn vrouw Lion Israel, 44 jaar, colporteur, wonende aan de citadelle, “indigent, ne paye aucune contribution” Esther Chatel, 28 jaar, zijn vrouw, dagarbeidster Rosalie Israel, 8 jaar, zijn dochter Chatel Israel, 9 jaar, zijn zoon Sara Israel, 4 jaar, zijn dochter Emanuel Schweiner, 53 jaar, colporteur, houder van een patent Adrienne Philip, 40 jaar, zijn vrouw Lazare Polak, 48 jaar, onderwijzer, “indigent, ne paye aucune contribution” Rosalie David, 27 jaar, zijn vrouw, dagarbeidster Jacob Isaac, 37 jaar, colporteur, Joremaaie, houder van een patent Cathérine Israel, 34 jaar, zijn vrouw Overeenkomstig het keizerlijk decreet van 20 juli uitgevaardigd te Bayonne, legt de stad Gent in oktober een namenregister van de Gentse joden aan. Overeenkomstig de bepalingen van dit decreet, worden zij verplicht een nieuwe voornaam en familienaam te kiezen en aan te nemen, die in het nieuwe register worden geboekt. De lijst moet op bevel van prefect Faipoult de volgende elementen bevatten: naam, voornaam, leeftijd, beroep, het bedrag van hun bijdragen en of ze een religieuze functie uitoefenen (groot-rabbijn of rabbijn) dan wel leek zijn. Van oktober tot en met december trekken de Gentse joodse burgers naar het stadhuis voor de registratie van hun ‘nieuwe’ namen. Zij mogen hierbij geen naam uit het Oude Testament of de naam van een stad kiezen. Als voornaam worden slechts deze toegelaten die voorzien zijn in de wet van 11 germinal jaar XI. Een aantal voorbeelden van dergelijke naamsveranderingen: Samuel Jacob Meyer kiest voor de naamsverandering van Meyer in May De familie Chweiner verandert haar naam in Souweine Israël Lion, die koppig weigert om zijn naam te veranderen, krijgt van de Gentse burgemeester uiteindelijk een naam die overeenstemt met zijn aard: Rinskopf Moyse Aron wordt Felix Morel In het register, dat wordt voortgezet na de val van het Franse keizerrijk (nog in 1826 en 1827 worden nieuwe namen geboekt) vinden we voor het jaar 1808 16 namen van volswassenen en de namen van vele kinderen jonger dan tien jaar. Samuel Jacob Meyer leidt de kleine joodse gemeente in Gent met Lazare Polak als rabbijn. De synagoog bevindt zich in het huis van May. Polak sterft echter datzelfde jaar en laat een zwangere vrouw met vijf kinderen in grote armoede achter.
1809	Em. Souweine verklaart schriftelijk aan het stadsbestuur dat de synagoge die eerst was ondergebracht bij Aron Moyses in de Waaistraat, zich nu in de Minnemanssteeg bevindt.
1810	Em. Souweine verklaart schriftelijk aan het stadsbestuur dat de synagoge werd ondergebracht bij Samuel May, Plotersgracht 236.
1812	Vermelding van een jodenstraatje aan de huidige Gouvernementstraat.
1813	Joodse burgers klagen over de toestand van hun kerkhofje bij d’Houdetot, departementsprefect. In een officieel schrijven van 6 september aan de Gentse burgemeester worden de klachten gegrond bevonden: er is geen katholieke sleuteldrager meer nodig om toegang te krijgen tot het begraafplaatsje en de joden moeten bij begrafenissen geen taks meer betalen aan de katholieke kerkfabrieken.
1814	Félix Rinskopf, inmiddels handelaar in zijden stoffen, overlijdt te Gent. Zijn zoon Napoléon Rinskopf maakt snel fortuin met zijn “fabrique de cirage”. Deze “empereur du cirage” kan hiermee zijn hele familie doen leven en opent eerst een filiaal in Brussel en vervolgens zelfs een in Parijs.
1815	De nieuwe grondwet van 23 april verleent aan iedereen individuele vrijheid, vrijheid van pers, petitie, recht van eigendom, en verschaft iedereen de mogelijkheid een openbaar ambt uit te oefenen. Sommige joden als Israël Van Lier, Hartog Levi en David Van Weenen brengen het tot hoge welstand: Van Weenen en Levi zijn juweliers, Van Lier houdt een bloeiend handelshuis open. Een aantal Hollandse joden komen zich in de bloeiende industriestad Gent vestigen. De Amsterdammer Hartog Levi Marchand installeert zich te Gent, gevolgd door zijn echtgenote Duyfje Cantor en hun zes zonen onder wie de oudste, Hartog Levi (°1807). In 1816 staat hij genoteerd als “débitant de billets de loterie”. Zijn broer doet hetzelfde in Antwerpen. Vervolgens bouwt hij, wellicht in samenwerking met zijn broer, een lucratieve handel uit in edelstenen. Hij zou evenwel niet lang in Gent gebleven zijn en overlijdt in 1821 in Amsterdam. Zijn kinderen zijn wellicht met hem naar Amsterdam teruggekeerd, maar enkelen komen blijkbaar later terug naar Gent, aangezien de oudste zoon, Hartog Levi in 1855 opgeschreven staat als wonende met zijn familie in de Vrouwenbroersstraat. Hij is er handelaar en diamantair.
1816	Er worden twee centrale synagogen voorzien in de zuidelijke Nederlanden, waarvan een te Brussel. De Gentse kerkgemeente hangt af van deze te Brussel en draagt een bijdrage van 50 fl. af. Als notabele van de Brusselse synagoog fungeert de Gentse jood Jacques Abas.
1818	De Gentse joodse gemeenschap wordt bestuurd door Max Lubliner (voorzitter), Arnold Cohn (secretaris-penningmeester), Benjamin Segall en J.-B. Elze. S. Joseph is rabbijn.
1817	Er zijn zo’n 106 joden gerecenseerd in Gent, van wie blijkbaar 76 zijn aangekomen sinds 1815.
1827	De Gentse joden krijgen van het stadsbestuur de toestemming om hun perceel dat dient als begraafplaats met aarde op te hogen. Daarvoor zal grond gebruikt worden uit het voormalig Spanjaardkasteel.
1829	De politiecommissaris van de Zuidwijk meldt op 25/01 dat er binnen zijn wijk slechts één jood woonachtig is: een zekere Moyse Spanier wonende aan de Huidevettershoek nr. 2.
1832	Op 24/05 vraagt de Gouverneur aan de stad hem een stand van zaken te geven over de joodse bevolking en uit te zoeken of er een synagoog is, een gratis school en andere weldadigheidsinstellingen, alsook wie de parnas of het hoofd van de synagoge is. De stad antwoordt dat er 101 joodse burgers zijn met David Van Praag als rabbijn. Er zijn geen gratis scholen, wel een synagoge.
1834	De gemeenschap telt 115 zielen (stad aan Gouverneur, 11/11/1834). Hun kosten voor religie bedragen 500 à 600 frank, maar de gemeenschap zou een subsidie moeten krijgen om achterstallige bedragen voor 1831, 1832 en 1833 ten belope van 1025 fr. te kunnen betalen voor de huur van een gebedsruimte en de bedienaar van de eredienst/”coupeur de viande”. Notaris De Clercq is schuldeiser van een groot stuk van deze bedragen voor de huur van het huis. Op haar kerkhofje begint de joodse gemeenschap aan de bouw van een scheidingsmuur om de voorziene verhoogwerken te kunnen uitvoeren. Ondertussen groeit het verzet van de drie kerkfabrieken (Sint-Baafs, Sint-Jacobs en Sint-Salvator) die zich nooit met het plan akkoord hadden verklaard. Uiteindelijk komt er helemaal niets terecht van de geplande werken: de kerkfabrieken slopen een deel van de scheidingsmuur, maken een doorgang van het gewijde naar het joodse kerkhof en beginnen er dienstgebouwen op te trekken. De joden spannen onverwijld een proces tegen hen in dat ze winnen voor de vrederechter, maar verliezen voor de rechtbank van eerste aanleg. Daarmee is hun lot op het Dampoort-kerkhof bezegeld en rond 1840 komt er een definitief eind aan alle joodse bijzettingen aldaar. Noodgedwongen voeren ze hun doden nadien naar het Israëlitisch kerkhof van Sint-Gillis te Brussel, terwijl ze alles in het werk stellen om een nieuwe begraafplaats toegewezen te krijgen.
1835	De gemeenschap telt precies 119 zielen. De synagoge bevindt zich in de rue des Vergers nr. 25. De toestand op het kerkhofje voor de Gentse joden wordt dusdanig acuut dat er “bij onverhoopt sterfgeval geen plaats ter begraving van betrokkene lijk zoude gevonden worden .” Een K.B. nr. 263 van 18 maart verleent aan de Gentse rabbijn David Van Praag een tegemoetkoming van 200 fr. voor zijn optreden als aalmoezenier voor de gevangenen “de culte israélite” in de gevangenis van de stad Gent [s].
1837	Napoléon Rinskopf trouwt met Nathalie Florentine Souweine, kleindochter van Emmanuel Souweine
1840	De stad telt 29 joodse huishoudens waarvan 57 mannen, 58 vrouwen, 68 +20-jarigen en 47 -20-jarigen. Op 23/07/1840 schrijft de stad aan de Gouverneur dat de rabbijn (David Van Praag) voldoende betoelaagd is om te overleven, aangezien hij ook inkomsten heeft voor het versnijden van vlees, het doden van gevogelte, het onderwijs van kinderen en buitengewone religieuze activiteiten. Het stadsbestuur geeft een stand van zaken aan de Gouverneur m.b.t. de inkomsten van de rabbijn: Hij krijgt 650 à 660 fr. per jaar voor het versnijden van vlees (berekend op 2 ct. per kilo, 4 à 6 kilo per week maal 16 huishoudens) Per week krijgt hij gratis 2 kilo vlees van de slager (= 119,80 fr.) 42 fr. als salaris voor de eredienst in de synagoge 35 fr. toelagen van de gemeenschap 350 à 360 fr. voor onderwijs aan 14-16 kinderen (= 2 fr. per gezinshoofd en per maand) 10 ct. per stuk voor het religieus versnijden van gevogelte
1841	De Gentse rabbijn krijgt bij K.B. van 31/10/1841 een toelage van 400 francs (ministerie van justitie, erediensten).
1846	Volgens de stad bestaat de joodse gemeenschap uit 120 personen, tegenover 400 protestanten.
1848	Op 27 mei verzoekt de joodse gemeenschap haar overleden leden te mogen begraven op een perceel van 380 m2 op het kerkhof buiten de Heuvelpoort (Ottergemse Dries, nog steeds in gebruik), hetgeen wordt toegestaan. De joodse graven raken echter veelvuldig door overstromingen geteisterd.
1849	Volgens de stad bestaat de gemeenschap uit 130 personen.
1855	Omwille van de overlast met het grondwater, wordt de joden voor hun begraafplaats een nieuwe en hoger gelegen plaats toegewezen met dezelfde afmetingen, rechts van de toegang. Alleen Gentse joden mogen er begraven worden, het terrein blijft eigendom van de stad en de joden moeten op eigen kosten een afsluitmuur bouwen. Uiteindelijk is het evenwel de stad zelf die (uit joodse onwil of onvermogen?) de kosten voor die muur op zich neemt.
1872	Een zekere Mosoel (Mossel?) is rabbijn te Gent, maar schrijft zich op 07/05/1872 uit bij de stadsadministratie met als bestemming Londen. Op 05/07/1872 wordt plaatsvervangend Philippe Goldstein benoemd, wonende in Drongenhof nr.3 (rue du Bac). Napoléon Rinskopf is op dat moment voorzitter van de gemeenschap.
1873	Léon (?) Goldstein wordt geïdentificeerd als rabbijn met als adres Drongenhof 3.
1874	Het Centraal Israëlitisch Consistorie schrijft aan de minister van justitie dat de toelage die de staat geeft voor de gemeenschappen in Antwerpen (500 fr.) en Gent en Luik (400 fr.) volstrekt ontoereikend zijn om zelfs in de eenvoudigste levensbehoeften te voorzien (09/10/1874).
1875	Op 19 mei meldt het Consistorie aan de stad dat Jacobs-Parera Goldstein voorlopig vervangt als ministre-officiant. Goldstein is immers als rabbijn aangesteld in Luik, ter vervanging van rabbijn Stern.
1876	Een Koninklijk Besluit van 27/01/1876 verhoogt de toelage voor de Antwerpse gemeenschap van 700 naar 800 fr. Luik en Gent krijgen voortaan 550 fr. in plaats van 400 fr.
1879	De Wegwijzer der Stad Gent meldt dat de synagoge zich bevindt in Drongenhof nr. 3 en dat Gerson Parera, wonende in de Hertogstraat nr. 23, rabbijn is.
1870-1880	Napoléon Rinskopf is schatbewaarder en voorzitter van de joodse gemeenschap. Zijn zoon Benoît Robert Rinskopf wordt ingenieur, industrieel en burgemeester van Gentbrugge. Zijn kleinzoon Léon Rinskopf (van zijn andere zoon Charles Rinskopf) wordt componist, leraar aan het conservatorium van Gent en dirigent in het Kursaal van Oostende.
1874 (?)	Kort na de openstelling van de nieuwe gemeentelijke begraafplaats aan de Palinghuizen (Brugse poort), wordt ook aan het joods perceel van 1855 een eind gesteld. Sind 1874 kan de geloofsovertuiging immers niet langer ingeroepen worden voor het verkrijgen van een aparte begraafplaats.
1881	Max Lubliner is secretaris van de gemeenschap, die haar officieel adres aan de Burgstraat 34 heeft. Op 14 mei geven de voorzitter en de secretaris van de gemeenschap een negatief advies over de vraag van David Gerson Parera om bedienaar te mogen zijn, aangezien hij ook nog het beroep van pedicure uitoefent. Op 2 juni 1881 schrijft David Gerson Parera inderdaad dat hij het beroep van pedicure uitoefent (“profession laquelle est considérée comme une branche de l’art de guérir”) sinds zijn aankomst in België in 1843. Hij is assistent-Rabbijn zonder bezoldiging sinds 1855 en effectief rabbijn sinds 1875, “nommé à ces fonctions après examen et enquête”. Nooit hebben het Consistorie, noch de groot-Rabbijnen Astruc en Dreyfus geoordeeld dat zijn beroep incompatibel zou zijn met zijn religieuze functies. De Gemeenteraad geeft een positief advies over het feit dat Gerson David Parera tegelijk het beroep van rabbijn wil uitoefenen als dat van “pédicure”. Het ministerie van justitie betoelaagt bedienaars van de erediensten die een tweede beroep willen uitoefenen enkel indien er expliciteit toestemming hiervoor wordt gegeven door de overheid. De Gemeenteraad is positief gezien de zeer bescheiden verloning voor de rabbijn: “il est matériellement impossible que le ministre-officiant pourvoie aux nécessités de la vie – surtout quand il a une famille – s’il en est réduit à son modeste traitement.”
1883	Op 07/04/1884 vraagt de Gentse burgemeester aan de Gouverneur een verhoging van de toelating voor de rabbijn en stelt dat de joodse gemeenschap op dat moment meer dan 300 leden telt. Inmiddels heeft Samuel Cohen zes kinderen en de toelage die hem wordt gegeven volstaat allerminst.
1884	Samuel Cohen is rabbijn nadat hij zich, komende van Breda, met zijn familie in Gent heeft geïnstalleerd aan de Tichelrei (Quai des Tuileries) nr. 33.
1885	Samuel Cohen vraagt middels een schrijven van de stad aan de minister van justitie om zijn jaarlijkse wedde van 1100 fr. te verhogen, in verhouding met de subsidies voor de protestantse en anglikaanse erediensten die resp. 3500 fr (voor een bevolking van minder dan 500) en 2400 fr (voor minder dan 100 zielen) krijgen. De grootte van zijn gemeenschap is volgens Cohen 300 zielen. “Dit overgroot verschil in het cijfer der jaarwedden is te veel in het oog springend om eenige verdere uitlegging noodzakelijk te maken.”
1888	Albert Weiss is tijdelijk rabbijn te Gent met de goedkeuring van het Centraal Israëlitisch Consistorie (16/07/1888). De Gentse inwoonster Pauline Herman, overleden op 10 oktober 1888, laat in haar testament van 22 november 1886 bij notaris Michiels een (jaarlijks?) bedrag na van 11 s. aan de Gentse joodse Gemeenschap. De stad Gent neemt op 12 juli 1889 akte van de beslissing van de Gemeenschap om het testament te aanvaarden, nadat ze het eerst geweigerd had gezien het geringe bedrag van de nalatenschap en de te hoge successierechten. Op 24 juni 1888 is het bestuur van de Gemeenschap als volgt: D. Jacops-Parera, voorzitter, Max Lubliner, secretaris, J. Van Dantzig, schatbewaarder en G. Duivepart, bestuurslid. Lubliner en Parera laten de stad schriftelijk weten dat hun gemeenschap 173 leden telt. De stad laat weten aan het Consistorie dat Parera vervangen wordt door Samuel Marcus Cohen.
1889	Op 11 maart is de voorzitter van de Gemeenschap D. Jacobs-Parera, secretaris Max Lubliner en lid J. Van Dantzig. Op 5 juli wordt dit: Benjamin Segall, voorzitter, Emile Hirsch, secretaris-schatbewaarder, Arnold Cohn, administrateur en S. Joseph, “ministre officiant”.
1890	De joodse gemeenschap is samengesteld uit ongeveer honderdtwintig families. Op 03/02 laat Jacobs-Parera weten dat hij sinds 01/09/1889 geen voorzitter meer is van de gemeente. Max Lubliner neemt het interim waar, maar die heeft nu ook zijn ambt neergelegd. Jacobs-Parera vraagt de stad om zich te wenden tot het Centraal Consistorie. Max Lubliner laat op 8 februari weten dat hij niet meer behoort tot de gemeenschap en dat Emile Weil hem opgevolgd is als administrateur. Op 1 maart informeert de stadsadministratie het college dat er een vacuüm is in het bestuur van de gemeenschap. Op 7 maart nemen Parera en Lubliner ontslag als voorzitter en secretaris. Het K.B. van 7 februari 1876 bepaalt immers dat de raad van bestuur dient te bestaan ui de bedienaar van de eredienst en vier verkozen leden, die partieel moeten vernieuwd worden. Het vacuüm is van korte duur, want de samenstelling van het bestuur van de gemeenschap is op 8 juni 1890 andermaal als volgt: Max Lubliner, voorzitter, Emile Weil, secretaris, G. Duivepart, bestuurslid. A. Weiss is “ministre officiant provisoire”. Op 9 september wordt Weiss evenwel door het Consistorie al voorlopig vervangen door Abraham Goedhart. Op 16 juli laten Lubliner en Weil weten dat de synagoge verhuisd is van de Drongenhof nr. 7 (rue du Bac) naar de Tuinstraat nr. 50 (rue du Jardin).
1891	Max Lubliner en Emile Weill stellen Samuel Joseph uit Luik aan als rabbijn te Gent met 1.200 francs staatssubsidie en als taken: eredienst in de synagoge, onderwijs, slachten van vee en gevogelte (de “porshen”), beheer van de heilige boeken en de cultusobjecten. Hij mag de stad niet verlaten zonder toestemming en moet bij ontslag drie maanden vooropzeg geven.
1894	Het Bestuur van de joodse gemeenschap is samengesteld uit: Max Lubliner, voorzitter, Arnold Cohn, secretaris-schatbewaarder, G. Duivepart en Benjamin Segall (verkozen ter vervanging van E. Weill).
1897	Partiële vernieuwing van de Raad van Bestuur: G. Duivepart en Max Lubliner worden herkozen. De Gentse joodse burger D. Jacobs Parera schenkt de Joodse gemeenschap Amsterdam een som van f 2 38 (fr. 5.) voor vier ouderlooze weezen (Nieuw Isr. Weekblad, vol. 33(1897), nr. 23, p. [3], 26/11/1897).
1898	Op 22/08 zijn Benjamin Segall en J.B. Elze respectievelijk voorzitter en secretaris/schatbewaarder van de gemeente ter vervanging van Max Lubliner (die de stad verlaat) en Arnold Cohn. Cohn en Duivepart blijven lid. Op 31/10 laat Segall aan de stad weten dat J.B. Elze ontslag neemt en vervangen wordt door Emile Hirsch.
1899	Benjamin Segall is voorzitter en Emile Hirsch secretaris. De Gouverneur laat aan de stad weten dat rabbijn Samuel Joseph een toelage krijgt van 1.400 francs.
1900	De Raad van Bestuur van de joodse gemeenschap bestaat uit Samuel Joseph, Benjamin Segall, Emile Hirsch, Arnold Cohn en Gustave Duivepart. Op 16/08/1900 schrijft David Gerson Parera de stad aan i.v.m. het budget en het beheer van de gemeenschap, met de bedoeling aan te tonen hoe slecht en hoe irregulier de synagoge wel werd bestuurd in de voorbije periode. Op 18/09/1900 vraagt de stad aan rabbijn Samuel Joseph of the correct is dat een deel van de synagoge wordt onderverhuurd en, zo ja, tegen welke huurprijs, sinds hoelang en sinds wanneer. Joseph antwoordt dat de onververhuur door hem gebeurt en niet door de gemeenschap. Met een gedeelte van deze onderverhuur betaalt hij een deel van zijn persoonlijke huur. Het gedeelte dat onderverhuurd is, is een arbeiderswoning die sinds ongeveer drie jaar verhuurd is à 18 francs per maand, zonder enig contract. Daaroor was de woning verhuurd aan meerdere huurders die echter wanbetalers waren. Samuel Joseph sterft echter reeds op 03/11/1900.
1902	De Raad van Bestuur van de joodse gemeenschap bestaat uit Benjamin Segall (voorzitter), Hertog (tijdelijk secretaris) en Joseph Heymann (schatbewaarder) ter vervanging van Emile Hirsch die de stad verlaten heeft.
1912	De Poolse student Victor Alter (1890-1943) studeert aan de Universiteit Gent af als ingenieur en trouwt met een Vlaamse vrouw, “flinke” Melanie Lorein (1886-1977), die aan de Universiteit lichamelijke opvoeding had gestudeerd [s1, s2, s3]. Hij wordt een belangrijk leider van de joodse Bund in Polen en Rusland. Vermoedelijk in 1943 wordt hij met de toelating van Stalin geëxecuteerd. Voor hem en Henryk Erlich zijn in Warschau en in New York monumenten opgericht.
1913	van 1913 tot 1931 en wellicht nog later fungeert J. Hertog als rabbijn of Gents “ministre du culte”.
Interbellum	Tot vóór 1940 studeren heel wat joden, afkomstig uit het huidige Roemenië, Polen, Tsjechië en Slovakije en elders aan de Gentse universiteit. De meesten van deze weinig bemiddelde studenten worden ingenieur en zwermen daarna de stad uit. Ze zijn er actief in het studenten- en culture leven. Joodse studenten zijn geduchte schakers in de schaakclub Het Rode Schaakbord. Aan de Universiteit Gent tellen we volgens het onderzoek van Pascale Falek zo’n 90 joodse vrouwelijke studentes uit Oost-Europa (tgo. 555 in Brussel en 428 in Luik). Dat is vrij veel op een totaal van slechts 400 vrouwelijkse studentes in het algemeen. Nationale studentenverenigingen in Gent voor Roemenen en Polen waren rond 1927-1929 niet erg voor het opnemen van joodse studenten en zouden zelfs anti-semitisch gedrag vertoond hebben [s].
1940	Een aantal Gentse joden wijkt uit naar het onbezette Frankrijk en sommigen raken over zee. Tijdens de eerste maanden van de Duitse bezetting echter, besluiten heel wat gevluchte joden naar België terug te keren en weer aan het werk te gaan. Vanaf oktober verschijnen echter de Duitse “Verordnungen” tegen de joden: is jood diegene die afstamt van drie grootvaders van joods ras. Wordt als jood beschouwd gelijk wie die afstamt van twee joodse grootouders die de joodse godsdienst beleden, of degene die gehuwd is met een jodin. In geval van twijfel wordt elkeen die tot de joodse eredienst is toegetreden als jood aanzien. Kort nadien worden de joden verplicht zich in hun woonplaats te laten registreren. Het speciaal register bevat behalve namen en voornamen ook de geboortedata, beroepen, nationaliteit en religie. Hun identiteitskaarten worden voorzien van het woord “jood”. Ongeveer 43.000 joden melden zich ter registratie aan. Gaandeweg worden de bepalingen scherper: joodse dokters, tandartsen en verplegers mogen alleen nog joden verzorgen. Een jood kan geen journalist, geen advocaat of leraar worden. Joden zijn verplicht een affiche met daarop “joodse onderneming” uit te hangen. Alle publieke functies worden de joden ontzegd.
1941	Oprichting van de Vereniging der joden in België door de Duitse bezetter, die het alleenrecht heeft de joden in België te vertegenwoordigen. Voor Gent wordt rabbijn Michaël Lustig als plaatselijk voorzitter aangeduid. Zijn zoon David Lustig, wordt als kandidaat in de natuur- en geneeskundige wetenschap de toegang tot de Gentse Universiteit ontzegd. [s, Vande Casteele]
1942	In Juli 1942 worden de Belgische joden opgeroepen voor dwangarbeid in het Oosten. De joden mogen niet meer in Gent verblijven en worden samengetroept in Antwerpen, Brussel en Charleroi. Het dragen van de gele ster wordt verplicht en het aantal razzia’s wordt opgedreven. Heel wat joden in Gent vinden een onderduikadres. Daar zijn ook ‘niet-Gentse’ joden bij zoals de befaamde Antwerpse componist en virtuoos Alex De Vries en zijn broer David De Vries, journalist en eveneens Antwerpenaar. Begin september worden Gentse joden gedeporteerd naar de concentratiekampen.Van de naar schatting driehonderd joden die bij het uitbreken van de oorlog te Gent gevestigd waren, kunnen ongeveer honderdvijftig aan de holocaust ontsnappen.
1943	Op 1 juli wordt de Gentse rabbijn Michaël Lustig samen met zijn familie (zoon David en dochter Charlotte) gearresteerd en overgebracht naar Mechelen [s] [s, Vande Casteele].
1945	Op 17 mei informeert stadsambtenaar R. De Clippel aan P. Mast, bestuurder der rechtzaken, dat het huis gehuurd door rabbijn Lustig door de bezetter was in beslag genomen en sinds de bevrijding door de geallieerde legers was bezet met de bedoeling om uiteindelijk terug over te gaan naar de eigenaar. Het huis was echter ook synagoog, waardoor het “Comité” tot Verdediging der Joodsche belangen” in Gent de stad verzoekt een nieuwe gebedsplaats ter beschikking te stellen. De ambtenaar vraagt zich af of hij door burgerlijke opeising een geschikt lokaal ter beschikking mag stellen. Mast antwoordt op 22/05/1945 dat de gemeenten niet verplicht zijn een tempel ter beschikking te stellen, maar enkel een woonst of een huurvergoeding aan de rabbijn te verschaffen. Het opeisen van een huis is dus uitgesloten. Van een woonstvergoeding gelijk aan dewelke de pastoors ontvangen, kan wel sprake zijn.
1960	Op 1 april wordt Chaïm Rachfeld aangesteld als rabbijn te Gent, van oorsprong uit Brussel, met als officieel adres Savaanstraat 14.
1962	De Bestendige Deputatie beslist dat de bedienaar van de eredienst in Gent een woonstvergoeding van 24.000 fr. kan krijgen, naar analogie met de bedienaars van de protestantse, de Anglikaanse en de tweede-rangsparochies van de Rooms-Katholieke kerk (eerste-rangsparochies: 30.000 fr.). Chaïm Rachfeld heeft daar pas sinds 1962 recht op aangezien daarvoor de wettelijke voorschriften nog niet nageleefd waren, nl. indienen van een begroting, het vaststellen van een borgtocht voor de schatbewaarder en de bewijzen van de huishuur.
1965	S. Kotek, voorzitter van de gemeenschap, informeert de stad dat Maisner sinds 01/01/1965 bedienaar van de eredienst is met als adres Sint-Lievenslaan 51, tevens adres van de synagoge.

Joodse burgers in Gent voor WO II

Cohen, Samuel
Geb. te Breda in 1840. Laat zich, komende van Breda, op 01/05/1883 te Gent inschrijven met als adres Tichelrei nr. 33. Hij is getrouwd en heeft, voor zover wij weten, 4 kinderen. Politiecommissaris De Loo schrijft op 31/03/1885 dat de familie erg arm is: “Il se trouve dans le besoin ou pour mieux dans la misère. (…) A mon avis il est urgent de lui venir en aide en lui accordant une augmentation d’appointement.” En voegt er aan toe: “Depuis qu’il est à Gand sa conduite a été irréprochable.”

Cohn, Arnold
Zoon van Tzvi Hirsch Hermann Cohn (1831-1907) en Henrietta Jocheved Bleichrode.
Geb.: 12/11/1858 te Inowrocław (Pruisen, nu Polen)
Overl.: 1925
Getr.: 1891 met zijn nicht Jenny Bleichrode (05/10/1866-1934 te Berlijn)
Kinderen: Henriette Cohn (Gent, 1894-1934), Alfred Cohn (Gent, 1892-Brussel, 1969), Margarethe Cohn (Gent, 1892-holocaust)
Link

Duivepart, Gustave (Gabriël)
Geb.: 1839 te Rotterdam
Adres: Keizer Karelstraat 105

Elze, Joseph
Vermeld: 13/09/1900

Goldstein, Philippe (Léon?)
°1837
Wordt op 05/07/1872 plaatsvervangend rabbijn benoemd.
Adres: Drongenhof (rue du Bac) nr. 3.
Getrouwd met Julie Stern (° Eysden, 11/02/1845), 4 kinderen: Caroline, Henriette, Jacques en Ernestine (08/01/1873).

Herman, Pauline
Overl.: 10/10/1888 te Gent

Heymann, Joseph
Handelaar in de Langemunt (02/11/1902)

Hirsch, Emile
Geb.: 21/08/1877 te Wurselen (“né en Russie, à Gand depuis 1896”)

Jacobs-Parera, Gerson David
Geb. 05/08/1808 te Rotterdam, besneden 18/08/1808.
Getrouwd op 23/03/1843 met Dina Kivo Hartog. Dochter: Hester Gerson Parera, °05/05/1843.

Joseph, S.
Beroep: Ministre officiant (05/07/1889)

Lubliner, Max
1879: handelsvertegenwoordiger in de rue longue du marais (Lange-meer).
Varia: In de Monhtly Consular and Trade Report van 1893 (US Bureau of Manufactures, vol. 43, nos. 156-159) lezen we dat “Max Lubliner, importer of grain (143 rue des Baguettes), says that he is selling American wheat, corn, oats, rye, flaxseed, and oil cakes ; all imported via Antwerp. He expresses the opinion that the establishment of a direct line of steamships between Ghent and the United States would greatly facilitate and increase the trade. In this respect I must repeat that it is not safe for vessels drawing more than xxx feet to enter the Ghent-Terneuzen Canal.”

Lustig, Michaël
Geb. 1891, Polen.
Overl. vermoedelijk 1944, concentratiekampen.
Gehuwd in 1918 met Regina Gutwirth afkomstig uit Antwerpen.
Woonde vanaf 1936 eerst in de Hofstraat, vervolgens aan de Coupure nr. 19 (nu 91). [s – Vande Casteele]

Lustig, David
Zoon van Michaël Lustig.
Geb. 1922.
Overl. vermoedelijk 1944, concentratiekampen.

Lustig, Charlotte
Dochter van Michaël Lustig.
Geb. 1919.
Overl. vermoedelijk 1944, concentratiekampen.

Samuël, Joseph
Geb.: 05/11/1849 te Neustadt

Segall, Benjamin
Geb.: 1848 te Plousani
10/04/1903, stad aan gouverneur:

• Beroep: “Courtier en lin”
• Adres: Kortrijksesteenweg 101
• “Hij doet goede zaken en schijnt voldoende kredietwaardig te zijn om, ter vervanging van Joseph Heymann als schatbewaarder op te treden van de joodse gemeenschap.”
• Zoon en dochter

Van Dantzig, J.

Van Praag, David
Rabbijn te Gent (Stad aan Gouverneur, 21/06/1832)

Weil, Emile
Veldstraat 64

Weiss, Albert
Tijdelijk rabbijn te Gent met de goedkeuring van het Centraal Israëlitisch Consistorie (16/07/1888)